HALASKÂR ZÂBİTÂN MÜDAHALESİNDEN BÂBIÂLİ BASKINI’NA OSMANLI BÜROKRASİSİNİN SİYASETLE İMTİHANI: (Siyasetle İştigal Edilmeyeceğine Dair Taahhütnameler)

Yıl 2019, Sayı: 65, 301 - 341, 20.11.2019

Hasan Ali Polat

Öz

Askerî ve sivil bürokrasinin siyasetle iştigali II. Meşrutiyet döneminin en önemli problemlerinden biridir. II. Meşrutiyet’in ilânı akabinde II. Abdülhamid döneminin devlet adamlarından bir kısmı, “devr-i sâbık”’ın memurları olarak değerlendirilerek görevlerinden alındılar. Ayrıca Tasfiye-i Rüteb-i Askeriye ve Tensikat gibi kanunlarla bürokrasinin tasfiyesine çalışıldı. Görevden alınanların yerlerine İttihâd ve Terakki Cemiyeti’nin münasip gördüğü kimseler devlet kadrolarında istihdam edildiler. Bu ve benzeri uygulamalar muhaliflerin muhalefetlerinin daha da keskinleşmesine sebep oldu ve 1912 Haziran’ına gelindiğinde İttihâd ve Terakki Cemiyeti’nin desteklediği Sait Paşa hükûmetine baskılar yapılmaya başladı. Askerin siyasetle meşgul oluşunun can sıkıcı bir gelişme olduğunun İttihâdçılar da farkına vardılar. Nitekim kendi destekledikleri Sait Paşa hükûmeti, Manastır Vak‘ası ve nihayetinde Halaskâr Zâbitân müdahalesi neticesinde istifa etmek durumunda kaldı. Sait Paşa’nın istifası üzerine Ahmet Muhtar Paşa hükûmeti kuruldu. Muhtar Paşa, askerî ve sivil bürokrasinin siyasetten arındırılması için birtakım teşebbüslerde bulundu. Meclis-i Vükela bu çerçevede kararlar aldı. Asker ve sivil memurların siyasetle iştigal etmeyeceklerine dair yemin etmeleri ve taahhütnameler imzalamaları istendi. Aydın, Beyrut ve diğer bütün vilayetlerdeki memurlardan taahhütnameler alınarak ilgili nezaretlere gönderildi. Burada maksat bürokraside siyasetin önüne geçmek olarak aktarılsa da maksadın biraz da İttihâdçıları etkisiz kılmak olduğu rahatlıkla söylenebilir. Nitekim pek çok İttihâdçı memur, siyaset yaptıkları gerekçesiyle ama İttihâdçı oldukları için görevlerinden ihraç edilmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Siyaset, İktidar-Muhalefet, Askerî ve Sivil Bürokrasi, Taahhütname, İttihâd ve Terakki, Hürriyet ve İtilaf

Kaynakça

• KAYNAKÇA Arşivler T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.). BOA., Bâbıâli Evrak Odası Belgeleri (BEO.), 4142/310587; 4146/310943; 4147/311016;
• 4331/302292; 4058/304311. BOA., Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Evrak Odası Belgeleri (DH. EUM. VRK.), 10/39. BOA., Dâhiliye Nezareti Emniyet-i
• Umumiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi Belgeleri (DH. EUM. THR.), 80/83; 82/31; 82/42; 107/45. BOA., Dâhiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti
• Müteferrik (DH. MB. HPS. M.), 4/13. BOA., Dâhiliye Nezareti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi Belgeleri (DH. MUİ.), 162/48. BOA., Dâhiliye Nezareti Mütenevvia Kısmı
• Belgeleri (DH. MTV.), 17/20; 17/24; 17/27; 17/33; 17/35; 17/36; 17/38; 17/39; 17/40; 17/41; 17/43; 17/44; 17/45; 17/49; 17/50; 17/51; 17/52; 17/57; 17/58; 17/59; 17/63;
• 17/64; 17/66; 22/39; 36/7; 49-1/35; 49-2/17; 49-2/47 BOA., Dâhiliye Nezareti Siyasî Kısım Belgeleri (DH. SYS.), 55-2/67. BOA., Hariciye Nezâreti İstişâre Odası Evrakı (HR. HMŞ. İŞO.), 101/52. BOA., İradeler- Dosya Usulü
• İradeler Tasnifi (İ. DUİT.), 8/58. BOA., Kıbrıs Millî Arşivi Fetva Eminliği Evrakı (KB. MAA. FE.), 7/49-41. BOA., Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (MF. MKT.),
• 1181/29; 1181/34. BOA., Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.), 166/38; 166/50; 167/66; 227/225. BOA., Satın Alınan Evrak, Ali Fuat Türkgeldi Evrakı (HSD. AFT.), 5/63.
• Resmi Yayınlar Meclisi Âyan Zabıt Ceridesi (MA ZC), D. 2, C. 1, İçt. 1, TBMM Basımevi, Ankara 1989. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi (MM ZC), D. 2, C. 1, İçt. 1, TBMM
• Basımevi, Ankara 1991.
• Hatıralar, Kitaplar ve Tezler Bayar, Celâl, Ben de Yazdım, Millî Mücadeleye Gidiş, C. 3, Sabah Kitapları, İstanbul 1997. Birinci, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, II. Meşrutiyet
• Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, Dergâh Yay., 2. bs., İstanbul 2012. Bürokrat Tevfik Biren’in II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mütareke Hatıraları, C. 2, yay. haz.
• Fatma Rezan Hürmen, Pınar Yay., 1. bs., İstanbul 2006. Hurşit Paşa, 31 Mart 1325 İhtilâli’nin Tarihçesi, yay. haz. Hasan Ali Polat, Yarın Yay., İstanbul 2019. Kansu, Aykut,
• İttihâdcıların Rejim ve İktidar Mücadelesi (1908-1913), İletişim Yay., 1. bs., İstanbul 2016. Kuneralp, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, İSİS Yay., İstanbul 1999.
• Şeyhülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi’nin Meşrutiyet, Büyük Harp ve Mütareke Günlükleri (1909-1922), yay. haz. Ali Suat Ürgüplü, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 1.
• bs., İstanbul 2015. Polat, Hasan Ali, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Siyasî Sürgünler 1908-1918, (Doktora Tezi) Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya 2018.
• Tural, Erkan, Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Bürokratlar, İttihatçılar ve Parlamenterler, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE)
• Yay., Ankara 2009.
• Uçarol, Rifat, Mareşal, Âyan Meclisi Başkanı, Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Paşa, 1839-1919 Askeri ve Siyasi Hayatı, Der Yay., 3. bs., İstanbul 2015. Vardar, Galip, İttihad
• ve Terakki İçinde Dönenler, Yazan Samih Nafiz Tansu, İnkılâp K.evi, İstanbul 1960 . Makaleler “Hurşit Paşa’nın Kabine Hatıraları”, Hayat Haftalık Mecmua, c. I, S. 3, (9 Ocak 1964), s. 11. Lütfi Fikri, “Halâskâr Zâbitân Grubunun Programı”, Teminat, 12
• Temmuz 1328 [15 Temmuz 1912], Nu: 301, s.1. Selanik Müftü Müsevvidi Mehmet Sait, “Beyân-ı Hakîkat”, Meydân, 27 Şubat 1327 [11 Mart 1912], Nu: 7, s. 4.
• Süreli Yayınlar Alemdar, 31 Temmuz 1328, Nu: 111; 17 Teşrin-i Evvel 1328, Nu: 78-143. İkdâm, 30 Temmuz 1328, Nu: 5559; 31 Temmuz 1328, Nu: 5560; 1 Ağustos 1328,
• Nu: 5561; 2 Ağustos 1328, Nu: 5562; 3 Ağustos 1328, Nu: 5563; 8 Ağustos 1328, Nu: 5568; 24 Ağustos 1328, Nu: 5584; 25 Ağustos 1328, Nu: 5585; 26 Ağustos 1328, Nu:
• 5586; 27 Ağustos 1328, Nu: 5587; 17 Teşrin-i Evvel 1328, Nu: 5637. İktihâm, 12 Temmuz 1328, Nu: 150; 23 Temmuz 1328, Nu: 161; 26 Temmuz 1328, Nu: 164; 27
• Temmuz 1328, Nu: 165. Meydan, 27 Şubat 1327, Nu: 7. Sabah, 27 Temmuz 1328, Nu: 8222. Takvim-i Vekâyi, 28 Temmuz 1328, Nu: 1200; 31 Temmuz 1328, Nu: 1203;
• 27 Eylül 1328, Nu: 1251; 5 Kanun-ı Evvel 1328, Nu: 1315; 28 Şubat 1328, Nu: 1399. Tanin, 5 Temmuz 1328, Nu: 1390. Tasvir-i Efkâr, 23 Teşrin-i Sani 1328, Nu: 610, s. 3.