BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA OSMANLI HÜKÜMETLERİ VE PROGRAMLARININ ANALİZİ

Yıl 2019, Sayı: 65, 415 - 447, 20.11.2019

Hakan Uzun

Öz

1914-1918 yılları arasında cereyan eden Birinci Dünya Savaşı, tüm dünyada siyasi, sosyal ve iktisadi istikrarı bozan gelişmelere sahne olmuştur. Osmanlı Devleti de bu savaştan olumsuz etkilenmiş ve toprak kayıplarına uğramıştır. Savaş boyunca Osmanlı Devleti’nde üç sadrazam ve üç hükümet görev yapmıştır. Bunların birincisi savaştan yaklaşık bir yıl önce 4 Haziran 1913’te Sait Halim Paşa tarafından kurulmuş olan hükümettir. Sait Halim Paşa Hükümeti savaşın sonunu getirememiştir. 4 Şubat 1917’de, savaşın en kritik ve Osmanlı Devleti açısından olumsuz seyrettiği bir dönemde, Talat Paşa tarafından yeni bir hükümet kurulmuştur. Ancak Talat Paşa savaştaki kötü gidişi durduramayınca, yenilginin mutlak olduğunu görüp istifa etmek zorunda kalmıştır. Ahmet İzzet Paşa Kabinesi, Talat Paşa’nın istifası sonrasında, 14 Ekim 1918’de kurulmuş ve Osmanlı Devleti mütareke görüşmelerine bu hükümetle katılmıştır. Söz konusu hükümetler, kimi zaman birbirlerinin devamı olmuşlardır. Bununla beraber kuruldukları koşullar; programları; kabinelerinin üyeleri açısından detaylı bir inceleme yapıldığında, birbirlerinden farklı bir profil çizdikleri de görülmektedir. Sait Halim Paşa ve Talat Paşa Hükümetleri, Ahmet İzzet Paşa Hükümeti ile kıyaslandığında birer savaş hükümeti olmalarına karşın, reformcu bir kimlik de sergilemişlerdir. Bu üç hükümet arasında Sait Halim Paşa Hükümeti, savaş öncesi koşullara göre programını oluşturmuştur. Bu nedenle de en detaylı ve en iddialı hükümet programına sahiptir. Öte yandan kabinesinde en çok değişikliğe gidilen hükümet de, Sait Halim Paşa Hükümeti’dir. İttihatçılar en güçlü dönemlerini, Sait Halim Paşa ve Talat Paşa hükümetleri zamanında yaşamışlardır. Ahmet İzzet Paşa Hükümeti ise İttihatçıların artçı kabinesi olarak nitelendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Sait Halim Paşa, Talat Paşa, Ahmet İzzet Paşa, Birinci Dünya Savaşı, II. Meşrutiyet, İttihat ve Terakki, Hükümet Programı

Kaynakça

• KAYNAKÇA Resmi Yayınlar Mebusan Meclis Zabıt Ceridesi Kitaplar Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914, 4. Baskı, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1995. İttihatçılıktan Kemalizme,
• 3. Baskı, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1996. Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, C. II, Nehir Yayınları, İstanbul, 1993. Akşin, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, 3.
• Baskı, İmaj Yayınları, Ankara, 1996. Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 1998. Aldıkaçtı, Orhan, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961
• Anayasası, 3. Baskı, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1978. Alkan, Ahmet Turan, İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk Kitapları, İstanbul, 2001. And,
• Metin, Meşrutiyet Döneminin Türk Tiyatrosu, Bilgi Basımevi, Ankara, 1970. Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara,
• 1984. Arsel, İlhan, Teokratik Devlet Anlayışından Demokratik Devlet Anlayışına, y.y., İstanbul, 1993. Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C. II, Maarif Matbaası,
• İstanbul, 1940. Cemal Paşa, Hatırat, 5. Baskı, Arma Yayınları, İstanbul, 1996. Çavdar, Tevfik, Talat Paşa, Bir Örgüt Ustası’nın Yaşam Öyküsü, Kültür Bakanlığı Yayınları,
• Ankara, 1995. Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, 2. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara, 1999. Ergin, Osman, Türkiye Maârif Tarihi, Eser Matbaası, C. III-IV, İstanbul,
• 1977. Güneş, İhsan, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Türkiye’de Hükümetler Programları ve Meclisteki Yankıları (1908-1923), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,
• 2012. Türk Parlamento Tarihi I. ve II. Meşrutiyet, C. II, TBMM Vakfı Yayınları, No.: 15, Ankara, 1998. Karpat, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yayınları, İstanbul, 1996.
• Kili, Suna – Gözübüyük, Şeref, Türk Anayasa Metinleri, 2. Baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2000. Kubalı, Hüseyin Nail, Türk Esas Teşkilât Hukuku Dersleri,
• b.y.y., İstanbul, 1962. Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1986. Pamuk, Şevket, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye
• İktisadi Tarihi (1500-1914), Gerçek Yayınları, İstanbul, 1988. Sezen, Saim, Seçim ve Demokrasi, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1994. Shaw, Stanford J. - Shaw, Ezel Kural,
• Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. II, İkinci Baskı, E Yayınları, İstanbul, 1994. Talat Paşa’nın Anıları, Baskıya Haz.: Mehmet Kasım, Say Yayınları, İstanbul,
• 1986. Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1998. Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Doğan Kitap,
• İstanbul, 2012. Tunaya, Tarık Zafer, Hürriyet’in İlanı, 2. Baskı, Arba Yayınları, İstanbul, 1996. _________, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. I, 2. Baskı, Hürriyet Vakfı Yayınları,
• İstanbul, 1988. _________, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. III, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1989. _________, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, 2.
• Baskı, Arba Yayınları, İstanbul, 1996.
• Makaleler Akşin, Sina, “Jön Türkler”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. III, ss. 832-849, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985. İpşirli, Mehmet, “Mustafa Hayri
• Efendi (1867-1921) Osmanlı Şeyhülislamı”, İslam Ansiklopedisi, C. 17, ss. 62-64, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992. Kayalı, Kurtuluş, “Osmanlı Devleti’nde
• Yenileşme Hareketleri ve Ordu”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. V, ss. 1250-1258, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985. Kuran, Ercüment, “Birinci Dünya
• Savaşı”, İslam Ansiklopedisi, C. 6, ss. 196-200, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992.
• Kurt, Songül Keçeci, “Osmanlı Devleti’nde Türklerin Açtığı Özel Mektepler”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, ss. 105-123, Yıl: 2012, C. 9, Sayı:
• 19. Mardin, Şerif, “Tanzimat’tan Cumhuriyete İktisadi Düşüncenin Gelişmesi (18381918)”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. III, ss. 618634, İletişim
• Yayınları, İstanbul, 1985. Mete Tunçay, “Siyasal Tarih (1908-1923)”, Türkiye Tarihi, C. 4, Cem Yayınevi, 4. Basım, ss. 26-81, İstanbul, 1995, s. 35. Öksüz, Melek,
• “Amerikan Belgelerine Göre I. Dünya Savaşı ve Mütareke Dönemlerinde Osmanlı Hükümetleri”, Turkish Studies, ss. 1247-1270, Volume 5/1, 2010. Şeyhun, Ahmet, “Said
• Halim Paşa: Osmanlı Devlet Adamı ve İslâmcı Düşünür”, ss. 80, TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 3, Ankara, 3 Eylül 2011. Tanör, Bülent,
• “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. I, ss. 10-26, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985. Toprak, Zafer, “Meşrutiyet’te
• Seçimler ve Seçim Mevzuatı”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. IV, ss. 973-976, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985. Tunaya, Tarık Zafer, “İkinci
• Meşrutiyetin Siyasal Hayatımızdaki Yeri”, Türk Parlamentoculuğunun İlk Yüzyılı, 1876-1976, Kanun-u Esasinin 100. Yılı Sempozyumu (9-11 Nisan 1976) Bildirileri, Ankara,
• Siyasi İlimler Türk Derneği, ss. 75-131, Ajans-Türk Gazetecilik ve Matbaacılık, Ankara, 1976. Yılmaz, Mustafa, “Siyaset ve Demokrasi”, KÖK Araştırmalar, C. II, Sayı: 1,
• Bahar, ss. 73-87, Ankara, 2000.
• Tezler Mehmetefendioğlu, Ahmet, İkinci Meşrutiyet Döneminde Osmanlı Hükümetleri ve İttihat ve Terakki, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü
• Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1996.