Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Eski Başkentte Yeni Rejimin İlk Sembolü: Sarayburnu Atatürk Heykeli

Yıl 2020, Sayı: 67, 117 - 142, 25.12.2020

Umut Dere

https://doi.org/10.46955/ankuayd.850321

Cited By: 1

Öz

Türkiye’de, Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasının ardından Mustafa Kemal Paşa’nın anıt ve heykellerinin yaptırılması için çeşitli girişimler başlatılmıştır. İstanbul, hem eski nüfuzunu muhafaza etmek hem de mücadelenin lideri ile olan ilişkilerini kuvvetlendirmek adına bu konuda diğer şehirlere göre daha hızlı hareket etmiştir. Nitekim şehrin yerel yönetimi ve idarecileri tarafından yürütülen hummalı çalışmalar neticesinde İstanbul, Atatürk heykeli dikilen ilk şehir olma özelliğini kazanmıştır. İstanbul Şehremaneti tarafından Avusturyalı heykeltraş Heinrich Krippel’e sipariş edilen Sarayburnu Atatürk Heykeli, bir yılı aşan yapım sürecinin ardından 3 Ekim 1926 tarihinde düzenlenen resmî bir törenle açılmıştır. Heykel, Atatürk’ün sivil kıyafetle betimlenmesinin yanı sıra inşa edildiği konum itibarıyla da Cumhuriyet tarihi açısından müstesna bir yere sahiptir. Eserin, Türkiye’deki diğer abidelerden ayrılan en önemli özelliği törensel niteliğinden çok ideolojik anlamının ön plana çıkmış olmasıdır. Bu makale, açıldığı tarihten bugüne İstanbul’u süslemeye devam eden Sarayburnu Atatürk Heykeli’nin yapılış sürecini ve Cumhuriyet tarihi açısından önemini ortaya koymayı hedeflemektedir. Çalışmanın esas kaynakları dönem gazeteleri olup konuyla ilgili araştırma eserlerden de yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Heinrich Krippel, Heykel Sanatı, İstanbul, İstanbul Şehremaneti, Sarayburnu Atatürk Heykeli

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Aslanapa, Oktay, Türkiye’de Avusturyalı Sanat Tarihçileri ve Sanatkârlar, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
• Atatürk ve Pietro Canonica, (Der. Semavi Eyice), Eren Yayıncılık, İstanbul, 1986.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1997.
• Berk, Nurullah - Hüseyin Gezer, 50 Yılın Türk Resim ve Heykeli, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1973.
• Çelebi, Mevlüt, Dünden Bugüne Taksim Cumhuriyet Anıtı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 2005.
• ____________, İzmir Gazi Heykeli, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2014.
• Elibal, Gültekin, Atatürk ve Resim Heykel, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1973.
• Erkul, Operatör Emin, Millî Mücadele ve Cumhuriyet Devrine Ait Hatıralar, (Yay. Haz. Umut Dere), Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2020.
• Gezer, Hüseyin, Cumhuriyet Dönemi Türk Heykeli, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1984.
• Kılıç Ali’nin Anıları, (Der. Hulûsi Turgut), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• Malkoç, Eminalp, Cumhuriyet’ten Büyük Söylev’e Ankara-İstanbul İkilemi (1923-1927), Derin Yayınları, İstanbul, 2014.
• Osma, Kıvanç, Cumhuriyet Dönemi Anıt Heykelleri (1923-1946), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2003.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1984.
• Şimşir, Bilâl N., Ankara… Ankara… Bir Başkentin Doğuşu, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2006,
• Tekiner, Aylin, Atatürk Heykelleri Kült, Estetik, Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
• “Gazi Paşa’nın Heykeli”, İstanbul Şehremaneti Mecmuası, Sayı: 26, Teşrîn-i Evvel 1926, s. 65-69.
• “Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri Heykelinin Temel Taşı Koyma Merasimi”, İstanbul Şehremaneti Mecmuası, Sayı: 12, Ağustos 1341 (1925), s. 426.
• Ağaoğlu, Ahmed, “Gazi’nin Heykeli Münasebetiyle”, Milliyet, nr. 237, 10 Teşrîn-i Evvel 1926, s. 1.
• Başoğlu, Tamer, “Türk Heykel Sanatı”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 4, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 896-906.
• Cezar, Mustafa, “XIX. Yüzyıl Türkiyesi’nde Heykel Plastiği Sorunu”, Hürriyet Gösteri, Sayı: 66, İstanbul, Mayıs 1986, s. 83-85.
• Çağdaş, Haluk, “Türk Heykelciliği Açısından Sivas’ta Yapılan İlk Anıt-Büst”, Tarih ve Toplum, Cilt: 24, Sayı: 144, Aralık 1995, s. 32-35.
• Çelebi, Mevlüt, “Manisa Atatürk Heykelinin Tarihçesi”, Geçmişten Günümüze Manisa, Cilt: II, ed.: Ferhat Berber-H. Harika Durgun-Betül Aydoğan, Celal Bayar Üniversitesi Yayınları, Manisa, 2018, s. 1059-1087.
• ____________, “Osman Gazi’nin Heykeli Hakkında Bazı Notlar”, Prof. Dr. Necmi Ülker’e Armağan, haz.: Nilgün Nurhan Kara-Latif Daşdemir-Özer Küpeli, Meta Basım Yayım, İzmir, 2008, s. 159-171.
• Çetintaş, Vildan, “Türk Heykel Sanatının Gelişim Aşamasında Abdülaziz Dönemi (1861-1876) Etkinlikleri”, 38. Uluslararası Asya ve Afrika Çalışmaları (ICANAS): Tarih ve Medeniyetler Tarihi, Cilt: 2, Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara, 2012, s. 925-935.
• Ergin, Osman, “Türkiye’de Dikilen İlk Heykel”, Tarih Dünyası, Cilt: 2, Sayı: 14, 1 Kasım 1950, s. 586-590.
• Erkulseyitoğlu, Operatör Emin, “Sarayburnundaki Atatürk Heykelinin Aksaray Meydanına Nakli Düşüncesi Münasebetiyle”, Hürriyet, nr. 4457, 25 Eylül 1960, s. 2.
• Giray, Kıymet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Heykel Sanatının Gelişim Çizgisi”, Osmanlı 11, ed.: Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 491-495.
• Hızal, Meriç, “Cumhuriyet Döneminde Heykelcilik”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 4, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s. 886-895.
• Parten, Arzu- Seda Yavuz, “Kültür Politikaları Bağlamında Türk Heykel Sanatı”, Kocaeli Üniversitesi Ulusal Heykel Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Kocaeli Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Yayını, Kocaeli, 2005, s. 146-154.
• RASİM, Ahmed, “Anadolu’da İlk Heykel”, Türk Dünyası, Sayı: 17, 6 Eylül 1919, s. 1.
• Vasfi Raşid, “Dünki Hadise”, Cumhuriyet, nr. 864, 4 Teşrîn-i Evvel 1926, s. 1.
• Yeşilkaya, Neşe G., “Osmanlı’da ve Cumhuriyet’te Anıt-Heykeller ve Kentsel Mekân”, Sanat Dünyamız, Sayı: 82, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Kış 2002, s. 147-153.
• Cumhuriyet, Hakimiyet-i Milliye, Hürriyet, İkdam, Milliyet, Resimli Gazete, Türk Dünyası, Vakit. Dere, Umut, “Operatör Emin (Erkul) Bey’in Hayatı, Mebusluğu ve Şehreminliği”, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2018.