SÖMÜRGECİLİĞİN TARİHSEL SEYRİ VE XIX. YÜZYILDA İNGİLİZ SÖMÜRGECİLİĞİNİN KODLARI

Yıl 2021, Sayı: 69, 115 - 139, 25.11.2021

Bengül Bolat Ratip Ayaz

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1028330

Öz

Başlangıçta ruhsatlı korsanları ile İspanyol kâşiflerin hazine gemilerini yağmalamakla yetinen İngiltere, Coğrafi Keşifler’e diğer Avrupalı güçlerden daha geç başlamasına rağmen, Sanayi İnkılabı’nı başlatan ilk ülke olarak avantaj kazanmış, kısa zamanda rakipleri ile arasındaki farkı kapatmış ve dünyanın en büyük sömürge imparatorluğunu kurmuştur. Amerika’daki sömürgelerini kaybetmesinin hemen sonrasında ilgisini Hindistan’a çeviren İngiltere, bir yandan da Mısır, Suriye, Irak ve Anadolu başta olmak üzere Osmanlı coğrafyası ile siyasi, ekonomik ve kültürel temelli ilişkilerini hızla artırmıştır. XIX. yüzyıl İngiltere’nin sömürgecilik konusunda zirvede olduğu bir zaman dilimidir. İspanya, Fransa ve Hollanda gibi rakipleriyle kıyaslandığında İngiliz sömürgeciliğinin daha etkin ve uzun süreli olmasının nedeni; askeri, diplomatik, ideolojik, iktisadi ve dini fonksiyonları içeren bir dizi kodlardan oluşmasıdır. Stratejik güvenliği ve Londra’dan Bombay’a kadar uzanan lojistik hattı korumak için muazzam bir donanma gücü bu kodların askeri ayağını oluştururken, konsoloslukların çalışmaları diplomatik alanın, Doğu Hindistan Şirketi gibi kurumsal yapıların faaliyetleri ise iktisadi alanın kodlarını oluşturmaktadır. Oryantalist bakış açısının tüm sömürgecilik faaliyetlerine rehberlik yapması ideolojik kodları, sömürgelerde kalıcılığı sağlayan en etkin unsurlardan biri olan misyonerlik faaliyetleri ise dini kodları içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Coğrafi Keşifler, Doğu Hindistan Şirketi, Misyonerlik, Oryantalizm, Sanayi İnkılabı, Sömürgecilik

THE HISTORICAL COURSE OF COLONIALISM AND THE CODES OF BRITISH COLONIALISM IN 19th CENTURY

Öz

Although England, which was contented with looting the treasure ships of Spanish explorers with its licensed pirates at the beginning, started Geographical Discoveries later than other European powers, it gained advantage as the first country to initiate the Industrial Revolution, closed the gap between its rivals in a short time and established the largest colonial empire in the world.
England, which turned its attention to India immediately after losing its colonies in America, rapidly increased its political, economic and cultural relations with the Ottoman geography, especially Egypt, Syria, Iraq and Anatolia.
The 19th century is a time when England was at the peak of colonialism. England compared to its rivals such as Spain, France and the Netherlands. The reason why British colonialism is more effective and long-lasting is that it consists of a series of codes including military, diplomatic, ideological, economic and religious functions.

Anahtar Kelimeler

Colonialism, East Indian Company, Geographical Discoveries, Industrial Revolution, Missionary, Orientalism

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Ahmet Hamdi Paşa. Misyoner, İngiliz Misyoneri Nasıl Yetiştiriliyor? Sadeleştiren M. Cemal Sofuoğlu. İzmir: Tibyan Yayınları, 2007.
• Akdağ, Mustafa. Yakın Çağ Dönemi Avrupa Tarihi. Ankara: Berikan Yayınları, 2016.
• Anay, Harun. “İslam Düşüncesi Alanında Yapılan İngilizce Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri”, Divan. 1 (2000):197-307.
• Armaoğlu, Fahir. XIX. yüzyıl Siyasi Tarihi. İstanbul: Alkım Yayınları, 2010.
• _____________. XX. yüzyıl Siyasi Tarihi. İstanbul: Alkım Yayınları, 2012.
• Arnold, David. Coğrafi Keşifler Tarihi. Çev. Osman Bahadır. İstanbul: Alan Yayıncılık, 1995.
• Ayaz, Ratip. İngiliz Misyonerliğinin Kurumsal Yapısı ve Osmanlı Coğrafyasındaki Faaliyetleri (1838-1918). Yüksek Lisans Tezi, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Bayur, Yusuf Hikmet. XX. yüzyılda Türklüğün Tarih ve Acun Siyasası Üzerindeki Etkileri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Blaut, J. M. Sömürgeciliğin Dünya Modeli. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Bury, G. Wyman. Pan-İslam veya İslam İmparatorluğu. İstanbul: Destek Yayınları, 2011.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Suriye ve Filistin’de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: İngiliz Misyonerleri (XIX. yüzyıl)”, İslam Araştırmaları Dergisi. 10, (2003): 107-120.
• Çaycı, Abdurrahman. Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “Misyonerlerin Epistomolojik Kaynağı Olarak Oryantalizm”, İslami Araştırmalar. 20/4, (2007): 399-418.
• Çoruk, Ali Şükrü. “Oryantalizm Üzerine Notlar”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 9, 2, (Aralık 2007): 193-202.
• Deane, Phyllis. İlk Sanayi İnkılabı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Earle, Edward Mead. Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı. İstanbul: Örgün Yayınları, 2003.
• Eberhard, Wolfram. Uzak Doğu Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Emecen, Feridun M. İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları II. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
• Engelhardt, Edouard Philippe. Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri Tanzimat. İstanbul: Örgün Yayınları, 2010.
• Ferguson, Nıall. İmparatorluk Britanya’nın Modern Dünyayı Biçimlendirişi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Ferro, Marc. Sömürgecilik Tarihi-Fetihlerden Bağımsızlık Hareketlerine 13. Yüzyıl- 20. Yüzyıl. Ankara: İmge Yayınları, 2002.
• Göksal, Gökçen. İngiliz Sanayi Devrimi. İstanbul: Kora Yayın, 2003.
• Gündüz, Şinasi. “Misyonerlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 30, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2005: 193-199.
• Güngör, Erol. Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
• Hajdari, S. A. “Tarihi Süreç İçerisinde Misyonerlik ve Misyonerlerin Yetim Faaliyetleri”, İHH İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi. (2016): 3-60.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İdare ve Ekonomi Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• “İngiliz Uluslar Topluluğu”, Temel Britannica. Cilt 9, İstanbul: Ana Yayıncılık,1992: 27-31.
• Jackh, Ernst, Bonyar Waylet. İmparatorluk Stratejileri ve Orta Doğu. İstanbul: Chiviyazıları Yayınları, 2004.
• Kahraman, Ahmet. Dinler ve Misyonerler. İstanbul: Ensar Yayınları, 2009.
• Karaca, Taha Niyazi. Büyük Oyun İngiltere Başbakanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma Planı. İstanbul: 2. Basım, Timaş Yayınları, 2011.
• Kavas, Ahmet. “Sömürgecilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 37, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2009: 394-397.
• Kennedy, Paul. Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları,2013.
• Kili, Suna. Türk Devrim Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları,2009.
• Kocabaş, Süleyman. Misyonerlik ve Misyonerler. İstanbul: Vatan Yayınları,2006.
• Kolomb, Kristof. Seyir Defterleri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2018.
• Kumrular, Özlem. Türk Korkusu. İstanbul: Doğan Kitap, 2016.
• Kurtuluş, Rıza. “İngiltere’de İslam Araştırmaları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 22, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2000: 310-311.
• Küçükoğlu, Bayram. Türk Dünyasında Misyoner Faaliyetleri. İstanbul: IQ Yayıncılık, 2005.
• Kütükoğlu, Mübahat. Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: 6. Basım, Arkadaş Yayınları, 2013.
• Luc Racine, Jean. Kalküta 1905-1971. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Luraghi, Raimondo. Sömürgecilik Tarihi. İstanbul: e Yayınları, 2000.
• McNeill, William H. Dünya Tarihi. Çev. Alaeddin Şenel. Ankara: İmge Kitabevi, 1989.
• Osmanlı Belgelerinde Mısır. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Numarası: 120, 2012.
• Özcan, Azmi. “İngiltere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 22, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2000: 296-307.
• Özcan, Azmi. Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere. Ankara: İSAM Yayınları, 1997.
• Özçelik, Nazmi. İlk Çağ Tarihi ve Uygarlığı. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2012.
• Özdemir, Bülent. Süryanilerin Dünü Bugünü I. Dünya Savaşı’nda Süryaniler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Özün, Zahide Melis. Devletlerarası ve Devlet Dışı Aktör Olarak İngiliz Milletler Topluluğu ve Türk Dış Politikası Üzerine Çıkarımlar. Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Pamuk, Şevket. Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
• Robins, Nick. Dünyayı Değiştiren Şirket. İstanbul: h2o kitap, 2017.
• Remond, Rene. ABD Tarihi. Ankara: Dost Yayınevi, 2016.
• Renouvin, Pıerre. I. Dünya Savaşı ve Türkiye 1914-1918. İstanbul: e Yayınları, 2004.
• Roberts, J. M. Avrupa Tarihi. İstanbul: İnkılap Yayınları, 2010.
• Said, Edward. Şarkiyatçılık. İstanbul: Metis Yayınları, 2016.
• Sander, Oral. Siyasi Tarih (İlk Çağlardan 1918’e). Ankara: İmge Yayınları, 2012.
• Sevinç, Necdet. Osmanlı’dan Günümüze Misyoner Faaliyetleri. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 2007.
• Shaw, J. Stanford. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu Savaşa Giriş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Stone, Frank A. Sömürgeciliğin Hasat Mevsimi Anadolu’da Amerikan Misyoner Okulları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• Stone, Norman. Birinci Dünya Savaşı. İstanbul: Doğan Kitap, 2010.
• Şahin, Gürsoy. İngiliz Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Türk İmajı. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2017.
• Tandoğan, Muhammed. Afrika’da Sömürgecilik ve Osmanlı Siyaseti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,2013.
• Tilly, Charles. Avrupa’da Devrimler. Basım Yeri Yok: Yeni Binyıl Yayınları, Basım Yılı Yok.
• Tozlu, Necmettin. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyoner Okulları”, Osmanlı. Cilt 5, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999: 329-338.
• Turan, Ömer. Avrasya’da Misyonerlik. Ankara: Asam Yayınları, 2002.
• Uçan, Yunus Emre. Osmanlı Devleti’nde İngiliz Misyoner Okulları. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Uçarol, Rifat. Siyasi Tarih (1789-2014). İstanbul: Der Yayınları, 2015.
• Ülman, Haluk. I. Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Savaş. Ankara: 3. Baskı, İmge Yayınları, 2002.
• Von Grunebaum, Gustave Edmond. İslamiyet. Ankara: Bilgi Yayınevi, Cilt 2-3,1993.
• Whitman, Sidney. Bir İngiliz Gazetecinin Türkiye Anıları. Çeviren: Kadri Mustafa Orağlı. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
• Woodruff, William. Modern Dünya Tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınları, 2010.
• Yergin, Daniel. Petrol, Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2013.
• Yurdakul, Nurcan Özkaplan. İngiltere Orta Doğu’ya Nasıl Girdi? İstanbul: Kronik Yayınları, 2018.
• Zahir, İhsan İlahi. İslam Dünyasında İngiliz Emperyalizmi Kadıyanilik. Çeviren: Arif Aytekin. İstanbul: Bereket Yayınları, 2011.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: 30. Baskı, İletişim Yayınları, 2015.
• https://en.wikipedia.org/wiki/Commonwealth_of_Nations, Erişim 06.04.2021.