İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA TÜRK-AMERİKAN İLİŞKİLERİNİN İKTİSADİ BOYUTU (1939-1945)

Yıl 2022, Sayı: 70, 420 - 447, 01.05.2022

Ali Tomalı

https://doi.org/10.46955/ankuayd.983331

Öz

1939’da patlak veren İkinci Dünya Savaşı, Türkiye’nin 1930-39 arasında uyguladığı korumacı/devletçi politikalarının sekteye uğramasına yol açtı. Türkiye, Avrupa başta olmak üzere pek çok ülke üzerinde ciddi tahribat bırakan bu savaşa fiili olarak katılmamakla beraber, savaş ekonomisini uygulamaya mecbur kaldı. Diğer taraftan ülke nüfusunun ciddi bir bölümünü oluşturan erkek işgücünü silahaltına alan Türkiye, arz daralması yaşadı ve tüketim talebini karşılayamadı. Enflasyonist bir ortamın doğmasına yol açan ekonomik abluka, askeri harcamalar ve seferberlik gibi sıradışı unsurlar, ülke ekonomisini temelinden sarstı. Savaş başında tarafsızlığını ilan eden ABD ise, hem Alman zaferlerinden doğan Atlantik, hem de Japon politikalarının gösterdiği Pasifik tehdidi karşısında silahlanmaya hız verdi. Bu doğrultuda Türk-Amerikan ilişkilerinin ana yörüngesini askeri ve iktisadi gelişmeler teşkil etti. Savaş ekonomisinin yarattığı ortamın etkisiyle ABD ile hemen her alanda ticari ilişkiler yoğunlaştı ve ordu malzemeleri ağırlıklı olarak ABD’den temin edildi. Zirai, sanayi, sağlık ve hizmet gibi tüm sektörlerin ihtiyacı yine ABD ile ilişkilerde önemli yer tuttu. Gerçekleştirilen yardım anlaşmalarıyla perçinleşen Türk-Amerikan ilişkileri, uzun süreli ve ciddi bir kopukluk yaşamadı. Savaş döneminde yaşanan ikili ilişkilerin iktisadi düzeyi, savaş sonrası gerçekleşecek olan büyük çaplı yardım ve antlaşmaların da temelini oluşturdu. Bu çalışmada, Türkiye ile ABD arasında yaşanan iktisadi/ticari ilişkilerin II. Dünya Savaşı boyunca hangi düzeyde yürütüldüğü, ilişkilerin iktisadi niteliği ve diplomatik gelişmelere yaptığı etkiler arşiv belgeleri ışığında tetkik edilecektir.

Anahtar Kelimeler

II. Dünya Savaşı, Türkiye, ABD, İktisat, Ticaret.

THE ECONOMİC DİMENSİON OF TURK-AMERİCAN RELATİONS İN THE SECOND WORLD WAR (1939-1945)

Öz

The Second World War, which broke out in 1939, caused in the interruption of the protectionist / statist policies implemented by Turkey between 1930-39. Even though Turkey did not actually participate in this battle, which caused serious damage to many countries, especially Europe, it was obliged to implement the war economy. These developments, which created an inflationary environment, and extraordinary factors such as economic blockade, military spending and mobilization have shaken the foundation of the country's economy. In response to both the Atlantic threat posed by German victories and the Pacific threat posed by Japanese policy, the United States, which declared neutrality at the start of the war, has increased its weaponry. Accordingly, economic and military developments formed the main trajectory of Turkish-American relations. With the effect of the environment created by the war economy, commercial relations with the United State have intensified in almost every field, and army materials were mainly supplied from the United State. The need of all sectors such as agriculture, industry, health care and service also occupied an important place in relations with the United State. Turkish-American relations, riveted by aid agreements, have not suffered a prolonged and serious disconnect. The economic level of bilateral relations experienced during the war was also the basis for large-scale asistance and treaties that would take place post-war. The degree at which Turkey and United States engaged economic/trade connections during Second World War, the economic nature of the interactions, and their effects on diplomatic developments will be analyzed in light of archive records in this study.

Anahtar Kelimeler

The Second World War, Turkey, USA, Economics, Commerce.

Kaynakça

• FRUS, 1938, Volume II, Document 866, 867.5151/82
• FRUS, 1938, Volume II, Document 867, 611.6731/387
• FRUS, 1938, Volume II, Document 868, 611.6731/387
• FRUS, 1938, Volume II, Document 892, 611.6731/480
• FRUS, 1939, Volume IV, Document 922, 611.6731/542
• FRUS, 1939, Volume IV, Document 924, 867.5151/133
• FRUS, 1939, Volume IV, Document 927, 611.6731/607
• FRUS, 1939, Volume IV, Document 935, 867.5151/158
• FRUS, 1939, Volume IV, Document 938, 611.6731/641
• FRUS, 1939, Volume IV, Document 939, 611.6731/642
• FRUS, 1941, Volume III, Document 881, 740.0011/8231b
• FRUS, 1941, Volume III, Document 900, 740.0011/8952
• FRUS, 1941, Volume III, Document 911, 740.0011/10171
• FRUS, 1941, Volume III, Document 909, 740.0011/10172
• FRUS, 1941, Volume III, Document 941, 762.6711/17
• FRUS, 1941, Volume III, Document 936, 740.0011/12220
• FRUS, 1941, Volume III, Document 1032, 662.6731/147
• FRUS, 1944, Volume V, Document 886, 811.20/838
• FRUS, 1944, Volume V, Document 887, 811.20/927
• FRUS, 1944, Volume V, Document 895, 811.20/984
• FRUS, 1944, Volume V, Document 891, 811.20/981
• FRUS, 1944, Volume V, Document 901, 811.20/996
• FRUS, 1944, Volume V, Document 967, 767.94/12-3044
• FRUS, 1945, Volume VIII, Document 1271, 867.24/2-545
• FRUS, 1945, Volume VIII, Document 1272, 867.24/2-845
• FRUS, 1945, Volume VIII, Document 1276, 867.24/2-2445
• Fon Kodu: 30.18.1.1 Yer No: 27.76.2 / 30.01.1928
• Fon Kodu: 30.18.1.1 Yer No: 28.25.2 / 25.04.1928
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 3.21.6 / 03.04.1929
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 23.67.4 / 28.09.1931
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 51.3.15 / 15.01.1935
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 85.105.16 / 24.12.1938
• Fon Kodu: 30.8.1.2 Yer No: 86.26.15 / 30.03.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 86.28.6 / 01.04.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 86.37.17 / 29.04.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 89.114.17 / 04.12.1939
• Fon Kodu:30.18.1.2 Yer No: 86.32.1 / 11.04.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 86.36.1 / 27.04.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 86.40.20 / 11.05.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 88.87.6 / 05.09.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 87.54.8 / 13.06.1939
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 212.441.12 / 27.11.1939
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 212.441.14 / 07.12.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 89.126.20 /15.01.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 90.12.13 / 08.02.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 93.130.17 / 08.02.1941
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 59.401.7 / 15.05.1942
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 89.124.18 / 08.01.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 92.97.9 / 10.10.1940
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 153.80.22 / 29.11.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 90.20.18 / 06.03.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 91.44.12 / 10.05.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 86.38.6 / 06.05.1939
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 92.81.20 / 17.08.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 90.40.1 / 20.04.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 94.13.13 / 18.02.1941
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 56.377.14 / 16.09.1943
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 212.442.12 / 05.04.1940
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 178.234.12 / 25.10.1940
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 93.125.8 / 21.01.1941
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 93.129.8 / 03.02.1941
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 93.130.18 / 10.02.1941
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 85.560.7 / 22.04.1941
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 163.139.11 / 19.04.1941
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 163.140.18 / 20.04.1944
• Fon Kodu: 30.10.0.0 Yer No: 15.84.37 / 05.07.1944
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 106.50.15 / 15.07.1944
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 106.60.9 / 14.08.1944
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 106.62.15 / 14.08.1944
• Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 108.24.1 / 22.02.1945
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.1, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara 1961.
• Maliye Bakanlığı BÜMKO, Bütçe Gider ve Gelir Gerçekleşmeleri (1924-1995), Sayı.1995/5, Ankara 1995.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D.3, C.18, 12 Nisan 1930.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D.VI, C.6, 08 Kasım 1939.
• TBMM Zabıt Ceridesi, D.VII, C.15, 03 Ocak 1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C.VII, C.XVIII, 25 Haziran 1945.
• Akşam, “Türk-Amerikan Ticaret Antlaşması Dün İmzalandı”, 2 Nisan 1939.
• İkdam, “Avrupada Harp Başladı”, 2 Eylül 1939.
• Ulus, “Amerika Japonya Harbi”, 8 Aralık 1941.
• Ulus, “Almanya ile Münasebetlerimiz Dün Gece Yarısından İtibaren Kesildi”, 3 Ağustos 1944.
• Ulus, “Japonya ile Münasebetlerimizi Kestik”, 4 Ocak 1945.
• Armaoğlu, Fahir, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, TTK Yayınları, Ankara 1991.
• Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Aydemir, Şevket Süreyya, İkinci Adam 1938-1950, II. Cilt, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, İmge Kitabevi, Ankara 2005.
• Bulut, Semih, Atatürk Dönemi Türkiye-ABD İlişkileri (1923-1938), AAM Yayınları, Ankara 2010.
• Churchill, Winston, The Grand Allience, Rosetta Books LLC Newyork 2002.
• Erhan, Çağrı, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Kitabevi, Ankara 2001.
• Grew, John, İlk ABD Büyükelçisinin Türkiye Hatıraları, Atatürk ve İnönü, Çev. Muzaffer Aşkın, Çağdaş Matbaacılık, Şubat 2000.
• Hanioğlu, M. Şükrü, A Brief History of The Late Ottoman Empire, Princeton University Pres, Princeton and Oxford, Princeton, 2008.
• Hobsbawn, Eric, Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, İstanbul 1996.
• Kamrava, Mehran, The Modern Middle East, University of California Pres, California 2005.
• Karluk, Rıdvan, Türkiye Ekonomisi Tarihsel Gelişim, Yapısal ve Sosyal Değişim, Beta Yayınları, İstanbul 1997.
• Keyder, Çağlar, Toplumsal Tarih Çalışmaları, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 1983.
• Keyder, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul 2019.
• Koçak, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C.I, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
• Koçak, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C.2, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
• Kurat, Akdes Nimet, Türk Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959), Doğuş Matbaası, Ankara 1959.
• Milward, Alan S., The Economic Effects of The World Wars On Britain, Economic History Society, Macmillan, London 1970.
• Nas, Tevfik F., Tracing the Economic Transformation of Turkey From The 1920’s To Eu Accesion, Martinus Nıjhoff Publishers, Lıeden Boston, 2008.
• Oran, Baskın, (Ed.), Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.1, İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
• Sander, Oral, Türk Amerikan İlişkileri 1947-1964, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1979.
• Sınger, Morris, The Economic Advence of Turkey 1938-1965, Turkish Economic Society Publication, Ankara 1971.
• Şener, Mustafa, Burjuva Uygarlığının Peşinde, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat” (içinde), Ed: Gökhan Atılgan vd., Yordam Kitap, İstanbul 2015.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Dönemi’nin İktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınları, Ankara 1982.
• Tokgöz, Erdinç, Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2004), İmaj Yayınları, Ankara 2004.
• Trask, R.R., The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, Minneapolis: The University of Minnesota Pres, 1971.
• Ülman, Haluk, Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri (1939-1947), Sevinç Matbaası, Ankara 1961.
• Yaşar, Ercan vd, Seçilmiş Göstergelerle Türkiye Ekonomisi-Geçmişten Günümüze, (Ed.) Yavuz Odabaşı ve Zeki Yılmaz, Academia Yayınevi, Kütahya 2016.
• Akalın, Cüneyt, “Varlık Vergisine Yabancı Tanıklar”, Mülkiye Dergisi, C.29, S.247, 2008, s.159-182.
• Aksel, Yurdagül, Atatürk ve Roosevelt, AAM Dergisi, XV/44, Temmuz 1999, s.777-784.
• Akbaş, Zafer vd., “İkinci Yüzyılında İşbirliği ve Çatışma Sarmalında Türk-Amerikan İlişkileri”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, C.13, S.19, s.2226-2258.
• Armaoğlu, Fahir, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C.13, S.2, 1958, s.139-179.
• Armaoğlu, Fahir, “Amerikan Belgelerinde Lozan Konferansı” Belleten, C.LV, S.213, 1991, s.483-527.
• Armaoğlu, Fahir “Atatürk Döneminde Türk-Amerikan İlişkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S.38, C. XIII, Temmuz 1997, s.631-647.
• Arslan, Gürbüz, “Diplomatik İlişkilerin Kesilmesinden Stratejik Ortaklığa Giden Süreçte Türk-Amerikan İlişkileri (1917-1945)”, Vakanüvis, Uluslararası tarih Araştırmaları Dergisi, Vol.3, S.2 Güz 2018, s.1-50.
• Arslan, Mahmut, “2. Dünya Savaşı ve Türkiye’de Savaş Ekonomisi”, Aydın Toplum ve İnsan Dergisi, Yıl.2, S.2, 2016, s.1-14.
• Ataç, Kaan Kutlu, “2. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Tehdidi ve Türkiye (1945-1946)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 13, S.25 (Bahar 2017), s.182-212.
• Çalık, Ramazan, “Türk-Alman İlişkileri”, Türkler, C.XVI, Ankara 2002.
• Dağcı, Gül Tuba - Diyarbakırlıoğlu, Kaan, “Turkish Foreign Policy during Adnan Menderes Period”, Alternatives Turkish Journal of International Relations, Vol.12, No.1, Spring 2013, p.18-31.
• Darby, Michael R., “Three and a Half Million U.S. Employees Have Been Mislaid: Or, an Explanation of Unemployment, 1934- 1941”, Journal of Political Economy, Vol.84, No.1, (Feb.1976), p.1-16.
• Edwards, A.C., “The Impact of the War on Turkey”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs-1944), Volume XXII, No.3, (Jul., 1946), p.389-390.
• Erhan, Çağrı, “Avrupa’nın İntiharı ve İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Temel Sorunlar”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C.51, S.1, 1996, s.259-273.
• Karakaş, Nuri, “Amerikan Ödünç Verme ve Kiralama Yardımlarında Türkiye”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XXIV, S.1, Temmuz 2009, s.21-52.
• Kaynar, Ayşegül Kars - Kaynar, İhsan Seddar, “ABD-Türkiye İlişkilerinin Gelişiminde “Ödünç Verme ve Kiralama Anlaşması”, Övgü Kalkan Küçüksolak, Abdullah Muhsin Yıldız (ed.), Current Debates in International Relations & Law: Current Debates in Social Sciences Series, Volume 24, IJOPEC, 2018, s.109-120.
• Koloğlu, Orhan, “Türk’le Amerikalının Tanışması”, Tarih ve Toplum, S.163, Temmuz 1997.
• Köprülü, Orhan F., “Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri”, Belleten, C.51, S.200, Ankara 1987, s.927-945.
• Millman, Brock, “Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42”, Middle Eastern Studies, Vol. 31, No. 3 (Jul., 1995), p. 483-508.
• Neumark, F., “Türjkiye İktisadiyatı: 1939-1940 Senelerinde Türkiye Dış Ticareti”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 2 (3-4), s.412-418.
• Ortayli, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, Amme İdaresi Dergisi, C.14, Eylül 1981, s.87-96.
• Öner, Erdoğan, “Cumhuriyet Dönemi Türk Bütçeleri (1924-1993)”, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, S.36, 1994, s.1-44.
• Özgiray, Ahmet, “Türkiye İle Amerika Birleşik Devletleri Arasındaki Siyasi İlişkiler (1923-1938)”, AAM Dergisi, C.15, S.43, s.55-73.
• Soysal, İsmail, “Türk Amerikan ilişkilerinin Ana Çizgileri”, Belleten, C.XLI, S.162, 1977, s.257-276.
• Sümer, Gültekin, “Amerikan Dış Politikasının Kökenleri ve Amerikan Dış Politik Kültürü”, Uluslararası İlişkiler, C.5, S.19, Güz 2008, s.119-144.
• Temizer, Abidin - Özkan, M. Selçuk, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’nin Krom Ticaretinin Siyasi ve Ekonomik Sonuçları”, Studies of the Ottoman Domain, C.3, S.4, Şubat 2013, s.1-17.
• Ünlüönen, Kurban, “Cumhuriyet Dönemi Devlet Borçları”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.4, S.4, 1988, s.313-335.
• Avcı, Ayşegül, “American Propaganda in Turkey As Economic Military And Cultural Warfare Against Germany During The Second World War”, Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Unpublished Masters Thesis), Ankara 2009.
• Önsoy, Murat, The World War Two Allied Economic Warfare: The Case of Turkish Chrome Sales, Friederich Alexander University (Unpublished Masters Thesis), Germany 2009.
• Özlü, Hüsnü, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türkiye’de Savunma Sanayii’nin Gelişimi 1939-1990”, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilâp Tarihi Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2006.
• John Van Antwerp MacMurray (1881-1960), https://history.state.gov/departmenthistory/people/macmurray-john-van-antwerp (E.T. 10.06.2021)
• Christopher J. Tassava, “The American Economy during World War II”, in https://eh.net/encyclopedia/the-american-economy-during-world-war-ii/ Robert Whales (Ed.) 2005. (E.T. 20.05.2021)