Eskişehir Organization of CHP According to the Inspection Reports of Party Inspectors (1940-1943)

Yıl 2022, Sayı: 71, 275 - 298, 27.11.2022

Cengiz Şavkılı Meral Maviş

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1148528

Öz

Founded on September 9, 1923, the Republican People’s Party established the institution of party inspectorship in order to gain control over the party organization and strengthen the centralist structure of the party. The importance of the party inspectorship system, whose roots go back to the Ittihad ve Terakki Party (Union and Progress Party), increased over time and its sphere of influence expanded. The control of the party inspectors was not limited to the party organization, but also included the community centers established as cultural institutions in 1932. With a directive issued in 1939, intra-party control in the provinces where there was no party organization was carried out by the inspectors sent from the General Secretariat. Party inspectors, whose duties and powers were regulated according to the CHP Inspection Directive, inspected the regions and submitted their reports to the CHP General Secretariat. With the amendment made on 1 September 1940, the number of party inspectors was increased to twenty-five. Inspectors discussed the social, economic, cultural and educational status of the city in the reports they prepared, as well as the party organizations.
Adnan Menderes, Sadettin Uraz and Celal Arat, who were appointed as Eskişehir party inspector by the CHP, inspected Eskişehir and its districts between 1940 and 1943 and presented detailed reports on the region to the party headquarters. With these reports, the basic needs of the region, the organization and activities of the party in the region, the attitudes of the people of the region towards the government and the party were determined. In addition, these reports, which provide important data about the center-provincial relations of the party, are very important in terms of showing the reflections of the policies followed in the single-party period in the provinces.

Anahtar Kelimeler

Adnan Menderes, Celal Arat, CHP, Eskişehir, Inspection, Sadettin Uraz.

PARTİ MÜFETTİŞLERİNİN TEFTİŞ RAPORLARINA GÖRE CHP’NİN ESKİŞEHİR TEŞKİLATI

Öz

9 Eylül 1923 tarihinde kurulan Cumhuriyet Halk Partisi, kuruluşundan kısa bir süre sonra parti örgütü üzerinde denetim ve kontrol sağlamak ve partinin merkeziyetçi yapısını kuvvetlendirmek amacıyla ülkeyi birden fazla ilden oluşan mıntıka bölgelerine ayırarak parti müfettişliği kurumunu ihdas etmiştir. CHP’nin yürürlüğe koyduğu ve kökleri İttihat ve Terakkiye kadar giden bir geçmişe sahip olan bu kurumun önemi zamanla artmış ve etki alanları genişletilmiştir. Parti müfettişlerinin denetimi sadece parti örgütüyle sınırlı kalmayıp, 1932 yılında kültür kurumları olarak planlanıp kurulan halkevlerini de kapsar hale getirilmiştir. 1939 yılında düzenlenen talimatnamede yer alan değişiklikle parti örgütü bulunmayan illerde parti içi denetim, Genel Sekreterlikten gönderilen müfettişler aracılığıyla yerine getirilmeye çalışılmıştır. CHP Teftiş Talimatnamesine göre görev ve yetkileri düzenlenen parti müfettişleri, geniş ayrıcalıklarla bulundukları bölgeleri teftiş etmiş ve bir yıl içinde hazırladıkları raporları, CHP Genel Sekreterliğine sunmuştur. 1 Eylül 1940 tarihinde yapılan değişiklikle parti müfettişi sayısı yirmi beşe çıkarılmıştır. Müfettişler görev yaptıkları illerde parti teşkilatı ve çalışmalarının yanı sıra şehrin sosyal, ekonomik, kültürel ve eğitim durumu ile ilgili hususları da hazırladıkları raporlarda ele almışlardır.
CHP tarafından Eskişehir parti müfettişi olarak görevlendirilen Adnan Menderes, Sadettin Uraz ve Celal Arat 1940-1943 yılları arasında Eskişehir ve ilçelerini teftiş ederek, hazırladıkları raporlar ile parti merkezine bölge hakkında ayrıntılı bilgiler sunmuşlardı. Hazırlanan bu raporlar sayesinde, bölgenin temel ihtiyaçlarının giderilmesiyle ilgili birçok meselenin gün yüzüne çıkması sağlanırken, aynı zamanda partinin bölgedeki örgütlenmesi ve çalışmaları, bölge insanının hükümet ve partiye olan tutumları da tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra partinin merkez-taşra ilişkileri bakımından geniş bir şekilde önemli veriler elde edilmesini sağlayan bu raporlar tek parti döneminde izlenen politikaların taşradaki yansımalarının görülmesi açısından oldukça önemli olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Adnan Menderes, Celal Arat, CHP, Eskişehir, Sadettin Uraz, Teftiş.

Kaynakça

• Akşin, Sina. Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi 1789-1980. Ankara: İmaj Yayıncılık, 2006.
• Albek, Suzan. Dorylaıon’dan Eskişehir’e. Eskişehir: AÜ. Eğitim Sağlık Ve Bilimsel Arş. Vakfı, 1991.
• Alpagut, Leyla. “1930’larda Bir Mimar: İzzet Baysal”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. C. 26, S. 1 (2009): 13-32. Alpaslan, Erhan, Tülay Aydın. “CHP Parti Müfettişi Mitat Aydın’ın Teftiş Raporlarına Göre Maraş (1940-1942)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. S. 22 (2015): 363-391.
• Altaş, Seyithan. “CHP Müfettişlik Raporlarında Rize, Mapavri (Çayeli) ve Pazar Halkevleri İle Halkodalarının Çalışmaları (1940-1944)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. S. 33 (2021): 217-257.
• Arıkan, Zeki. “Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi”, Atatürk Yolu Dergisi. C. 6, S. 23 (1999): 261-281.
• Aydın, Tülay. Tek Parti Döneminde CHP’nin Taşra Örgütlenmesi ve Merkez Taşra İlişkileri (1935-1945). Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Baltaoğlu, Ali Galip. Atatürk Dönemi Valileri. Ocak Yayınları, 1998.
• Çamlıca, Tuğba. Eskişehir Halkevi Yurt ve Kültür Dergisi’nin Halk Bilimi Açısından Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Çeçen, Anıl. Halkevleri. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1990.
• Çınar, Serhat. Eskişehir Eğitim Tarihi (1876–2004). Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005. Çoker, Fahri. Türk Parlamento Tarihi IV. Dönem 1931-1935. II. Cilt, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 1996.
• Darkot, Besim. “Eskişehir”, İslam Ansiklopedisi. C. 4, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993
• Erdoğan, Aydın. Cumhuriyet Halk Partisi Tüzükleri Dünü-Bugünü 1923-2000. Ankara: V Kitap, 2000.
• Ergun, A. Yavuz. CHP’li Menderes (1931-1945). İstanbul: Boyut Yayıncılık ve Tic A.Ş., 2017.
• Erşan, Mesut. “Eskişehir Halkevi ve Halkevi Dergisi”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. Yıl: 6, S. 12 (Güz 2010), 101-124.
• Güneş, İhsan. Türk Parlamento Tarihi V. Dönem 1935-1939, II. Cilt, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 2001.
• Helvacı, Pelin, İsmail Kandil. “CHP Parti Müfettişliği Raporları Işığında Erzincan (1940-1941)”, C. 1, Ed. Hüsrev Akın, Uluslararası Erzincan Sempozyumu 28 Eylül-1 Ekim 2016, Erzincan: 245-256.
• İnönü, İsmet. Defterler (1919-1973). Haz: Ahmet Demirel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Kabasakal, Mehmet. Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi (1908-1960). İstanbul: Tekin Yayınevi, 1991.
• Karayaman, Mehmet. “Chp Parti Müfettişleri Raporlarına Göre Uşak (1935-1950)”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi/UUSBD. 10/3 (2017), 459-496.
• Koçak, Cemil. CHP ve Taşra 1930-1950 Akdeniz Bölgesi. C. 1, İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
• Koçak, Cemil. “Tek Parti Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nde Parti Müfettişliği”, Tarık Zafer Tunaya’ya Armağan, İstanbul: İstanbul Barosu Yayını, 1992.
• Koçak, Cemil. Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945). C. 1, İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Koçak, Cemil. Umumi Müfettişlikler (1927-1952). İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Köse, Onur. Eskişehir’in Sosyal ve Kültürel Tarihi (1939-1945), Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Metinsoy, Murat. “Erken Cumhuriyet Döneminde Mebusların “İntihap Bölgesi” ve “Teftiş Bölgesi” Raporları”, Tarih ve Toplum Dergisi. S. 3 (2006), 103-169.
• Metintaş, Mustafa Yahya. Çok Partili Yaşama Geçiş Döneminde Eskişehir (1946-1950). Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir, 2003.
• Oğuzoğlu, Yusuf, Feridun Emecen. “Eskişehir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA). C. 11, İSAM, 1995, 398-401. Öz, Esat. Tek Parti Yönetimi Ve Siyasal Katılım. Ankara: Gündoğan Yayınları, 1992.
• Polatoğlu, Mehmed Gökhan. Cumhuriyet Dönemi’nde Türk Şeker Sanayinin Kurulması. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Erzurum, 2011.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Halkevi Dergileri ve Neşriyat”, Kebikeç, S. 3 (1996), 131-142.
• Şeker, Kadir. “CHP Parti Müfettişlerinin Isparta ve İlçe Halkevi Raporları (1940–1942)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. S. 24 (2011), 37-50.
• Taşcı, Esma. Eskişehir Halkevi. Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya, 2015.
• Tuncel, Metin. “Bugünkü Eskişehir”, TDVİA. C. 11, İSAM, 1995, 401-402.
• Uçak, H. İbrahim. “Demiryollarında Sportif Faaliyetler ve Ankara Demirspor Kulübü”, Kebikeç. S. 11 (2001), 283-294.
• Uyar, Hakkı. Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul: Boyut Yayıncılık, 2012.
• Üçüncü, Uğur. “CHP Teftiş Raporlarına Göre Bitlis (1939-1945)”, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies. S. 76 (2019), 33-48.
• Ülger, Mustafa. XX. Yüzyıl Eskişehir’in Tarihi ve İnanç Coğrafyası. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1997.
• Yücebaş, Ferit. “İç Denetim Sağlama Aracı Olarak Umumî Müfettişlikler: Birinci Umumî Müfettişlik Örneği”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C. 1, S. 34 (2017), 459-487.