OTTOMAN EASTERN FRONTIER COMMANDER KAZIM KARABEKIR AND ARMENIANS

Yıl 2024, Sayı: 74, 83 - 98, 31.05.2024

Nejla Günay

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1456759

Öz

Rusya, Doğu Anadolu’yu ele geçirip buradan İskenderun Körfezi’ne ulaşmayı istiyordu. Bunun için Doğu Anadolu’da karışıklık çıkarıp müdahale etmeyi planlıyordu. Bu amaçla bölgedeki Türkler ve Müslümanlar ile Ermenileri karşı karşıya getirmeye yönelik bazı çalışmalar yaptı. Müslümanların bölgeyi boşaltması için Ermeni çeteleri kurup onların üzerine saldırttı. Bölgede durum böyleyken Birinci Dünya Savaşı patlak verdi. Osmanlı ordusu Sarıkamış’ta Ruslara yenildi. Erzurum, Trabzon, Erzincan Rusların eline geçti. Ermeni çeteleri bölge genelinde Türklerle Müslümanlara yönelik kıyım başlattı.
Kazım Karabekir, Ermenilerin yurt dışında başlattıkları olumsuz propagandaya karşı onların Müslüman ahaliye yaptıkları kıyımı gösteren fotoğraflar çekip raporlar hazırladı ve ilgili yerlere gönderdi. Bolşevik ihtilalinden sonra da Rusya’nın Ermenilere desteği devam etti. Bundan güç alan Ermeniler Türklere yönelik katliama giriştiler. Katliamdan kurtulan Müslümanları göç etmeye zorladılar. Bu şekilde Doğu Anadolu’nun nüfus yapısını değiştirmek istediler. Bunun üzerine Enver Paşa Türk ordusuna harekât emri verdi. Bundan önce Albay Kazım Karabekir’i Birinci Kafkas Kolordusu’na tayin etti. Bu ordu, Müslümanların büyük kıyıma maruz kaldığı Erzincan, Bayburt ve Erzurum’u ele geçirip 1914 sınırlarına ulaştı. Brest Litovsk Antlaşması ile Kars, Ardahan ve Batum’un da Türkiye’ye iade edilmesi benimsendi. Bolşevikler buna yanaşmayınca bu bölgeler Kazım Karabekir’in yürüttüğü harekât ile ele geçirildi. Bundan sonra yapılan Batum Konferansı’nda Ahıska, Ahılkelek ve Gümrü de ele geçirildi. Ermenilerin Azerbaycan Türklerini hedef alması üzerine Kafkas İslam Ordusu kurularak 15 Eylül 1918’de Bakü kurtarıldı.
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı’nı kaybedince imzalanan Mondros Mütarekesi hükümleri gereği subaylara İstanbul’a dönme emri verildi. Kazım Karabekir İstanbul’a döndüğünde boğazda düşman donanmasını gördü ve bundan çok etkilendi. Şark görevine talip olunca bu uygun görülerek XV. Kolordu Komutanlığı’na tayin edildi. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde bulundu. Heyet-i Temsiliye üyesi seçildi. Millî Mücadele’de Mustafa Kemal Paşa’nın en önemli destekçisi oldu. Doğu Anadolu’da çıkan iç karışıklıkları bastırdı. Kars, Sarıkamış ve Kağızman’ı işgal eden Ermenilerin Türklere yönelik kıyımına karşı bölgesel direniş örgütlenmeleri ortaya çıkmaya başladı. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Kazım Karabekir’i Doğu harekâtı yapmak üzere görevlendirince Paşa buraları Ermenilerden geri aldı. Onları antlaşma yapmaya zorladı. Önce Gümrü ve daha sonra Kars Antlaşmalarının mimarı oldu. Böylece Kuzeydoğu sınırı Kazım Karabekir Paşa’nın askerî ve siyasi gayretleriyle çizildi. Paşa bölgede yetim kalan çocukları himaye edip onları hayata kazandırdı.
Bu çalışmada Kazım Karabekir’in Doğu Anadolu’da Ermenilerin Türklere yönelik kıyımına karşı mücadelesi ve bölgenin yeniden Türk hâkimiyetine geçmesindeki rolü araştırılacaktır. Kazım Karabekir’in askeri başarılarının ardından diplomatik hamleler yapmak suretiyle başarısını ebedileştirmesi ele alınacaktır. Çalışmada Devlet Arşivleri Askeri Tarih Belgeleri ile Kazım Karabekir Paşa tarafından yazılan eserler ana kaynaklar olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazım Karabekir, Doğu Harekatı, Sarıkamış, Armeniler, Gürcüler, Azerbaycan

DOĞU CEPHESİ KOMUTANI KAZIM KARABEKİR VE ERMENİLER

Öz

Rusya, Doğu Anadolu’yu ele geçirip buradan İskenderun Körfezi’ne ulaşmayı istiyordu. Bunun için Doğu Anadolu’da karışıklık çıkarıp müdahale etmeyi planlıyordu. Bu amaçla bölgedeki Türkler ve Müslümanlar ile Ermenileri karşı karşıya getirmeye yönelik bazı çalışmalar yaptı. Müslümanların bölgeyi boşaltması için Ermeni çeteleri kurup onların üzerine saldırttı. Bölgede durum böyleyken Birinci Dünya Savaşı patlak verdi. Osmanlı ordusu Sarıkamış’ta Ruslara yenildi. Erzurum, Trabzon, Erzincan Rusların eline geçti. Ermeni çeteleri bölge genelinde Türklerle Müslümanlara yönelik kıyım başlattı.
Kazım Karabekir, Ermenilerin yurt dışında başlattıkları olumsuz propagandaya karşı onların Müslüman ahaliye yaptıkları kıyımı gösteren fotoğraflar çekip raporlar hazırladı ve ilgili yerlere gönderdi. Bolşevik ihtilalinden sonra da Rusya’nın Ermenilere desteği devam etti. Bundan güç alan Ermeniler Türklere yönelik katliama giriştiler. Katliamdan kurtulan Müslümanları göç etmeye zorladılar. Bu şekilde Doğu Anadolu’nun nüfus yapısını değiştirmek istediler. Bunun üzerine Enver Paşa Türk ordusuna harekât emri verdi. Bundan önce Albay Kazım Karabekir’i Birinci Kafkas Kolordusu’na tayin etti. Bu ordu, Müslümanların büyük kıyıma maruz kaldığı Erzincan, Bayburt ve Erzurum’u ele geçirip 1914 sınırlarına ulaştı. Brest Litovsk Antlaşması ile Kars, Ardahan ve Batum’un da Türkiye’ye iade edilmesi benimsendi. Bolşevikler buna yanaşmayınca bu bölgeler Kazım Karabekir’in yürüttüğü harekât ile ele geçirildi. Bundan sonra yapılan Batum Konferansı’nda Ahıska, Ahılkelek ve Gümrü de ele geçirildi. Ermenilerin Azerbaycan Türklerini hedef alması üzerine Kafkas İslam Ordusu kurularak 15 Eylül 1918’de Bakü kurtarıldı.
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı’nı kaybedince imzalanan Mondros Mütarekesi hükümleri gereği subaylara İstanbul’a dönme emri verildi. Kazım Karabekir İstanbul’a döndüğünde boğazda düşman donanmasını gördü ve bundan çok etkilendi. Şark görevine talip olunca bu uygun görülerek XV. Kolordu Komutanlığı’na tayin edildi. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde bulundu. Heyet-i Temsiliye üyesi seçildi. Millî Mücadele’de Mustafa Kemal Paşa’nın en önemli destekçisi oldu. Doğu Anadolu’da çıkan iç karışıklıkları bastırdı. Kars, Sarıkamış ve Kağızman’ı işgal eden Ermenilerin Türklere yönelik kıyımına karşı bölgesel direniş örgütlenmeleri ortaya çıkmaya başladı. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Kazım Karabekir’i Doğu harekâtı yapmak üzere görevlendirince Paşa buraları Ermenilerden geri aldı. Onları antlaşma yapmaya zorladı. Önce Gümrü ve daha sonra Kars Antlaşmalarının mimarı oldu. Böylece Kuzeydoğu sınırı Kazım Karabekir Paşa’nın askerî ve siyasi gayretleriyle çizildi. Paşa bölgede yetim kalan çocukları himaye edip onları hayata kazandırdı.
Bu çalışmada Kazım Karabekir’in Doğu Anadolu’da Ermenilerin Türklere yönelik kıyımına karşı mücadelesi ve bölgenin yeniden Türk hâkimiyetine geçmesindeki rolü araştırılacaktır. Kazım Karabekir’in askeri başarılarının ardından diplomatik hamleler yapmak suretiyle başarısını ebedileştirmesi ele alınacaktır. Çalışmada Devlet Arşivleri Askeri Tarih Belgeleri ile Kazım Karabekir Paşa tarafından yazılan eserler ana kaynaklar olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazım Karabekir, Doğu Harekatı, Sarıkamış, Ermeniler, Gürcüler, Azerbaycan

Kaynakça

• Allen, W.E.D&Muratoff, Paul. 1828-1921 Türk Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1996.
• Akar, Hulusi. Harbord Askerî Heyeti Raporu: Gerçekleri Araştırmakla Görevlendirilen Amerikan Askerî Heyetinin Çalışmaları ve Türk-Amerikan İlişkilerine Etkisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Akgün, Seçil. General Harbord’un Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesi’ne Dair) Raporu: Kurtuluş Savaşı Başlangıcında. İstanbul: Tercüman Tarih, 1981.
• Arşiv Belgelerine Göre Ermeni Mezalimi. Cilt I, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1995.
• Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da Ve Anadolu’da Ermeni Mezâlimi. Cilt I 1906-1918, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1995.
• Atnur, İbrahim Ethem. Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918-1921). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001.
• Baran, Hasan. Kazım Karabekir Yetimler Babası. İstanbul: Sözcü Kitabevi, 2022.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 Ncü Ordu Harekâtı. Cilt II/II, Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Resmî Yayınları, 1993.
• Çakmak, Mareşal Fevzi. Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi. Ankara: Genelkurmay Başkanlığı ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Çay, Abdulhalûk, “Ermenilerin Bakü’de Yaptığı 31 Mart 1918 Katliamı”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkiler Sempozyumu, Ankara, 1985.
• Çelebyan, Antranik; Antranik Paşa, çev. Mariam Arpi&Nairi Arek, İstanbul: Pêrî Yayınları, 2003.
• Devlet, Nadir. Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Dr. Rıza Nur. Hayat ve Hatıratım. Cilt II, İstanbul: Altındağ Yayınları, 1967.
• Erdoğan, Fahrettin. Türk Ellerinde Hatıralarım, Bulgaristan, Romanya, Sibirya Esareti, Türkistan, Azerbaycan, Kafkasya Türkleri, Doğu Anadolu ve Kars. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Erdoğan, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım, Bulgaristan, Romanya, Sibirya Esareti, Türkistan, Azerbaycan, Kafkasya Türkleri, Doğu Anadolu ve Kars, Yeni Matbaa, 1954.
• Gazi Mustafa Kemal; Nutuk/Söylev, I. Cilt 1919-1920, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Genç, Reşat, “Kâzım Karabekir’in Asker Kişiliği ve Eğitimci Yönü”, Ölümünün 62’nci Yıldönümünde Kâzım Karabekir Paneli (25 Ocak 2010), Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2010, 23-36.
• Gül, Mustafa, “Elviye-i Selâse’nin Osmanlı Devleti’ne İadesi ve Bazı Uygulamalar”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:15 (1995).
• Gürün, Kâmuran. Türk-Sovyet İlişkileri(1920-1953). 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Karabekir, Kazım. Doğunun Kurtuluşu. Erzurum, 1990.
• Karabekir, Kazım. Ermenilerin Yaptığı Soykırım “1917-1920 Arasında Erzincan’dan Erivan’a Ermeni Mezalimi”. Haz. Ömer Hakan Özalp, 2. Baskı, İstanbul: Truva, 2021.
• Karabekir, Kâzım. Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu. İstanbul: Koşkun Basımevi, 1939.
• Karabekir, Kâzım. Günlükler (1906-1948). Çeviriyazı: Budak Kayabek, Hazırlayan: Yücel Demirel, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Karabekir, Kâzım. İstiklâl Harbimiz. Cilt II, 2. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008.
• Karabekir, Kazım. Kürt Meselesi. Haz. Faruk Özerengin, İstanbul: Emre Yayınları, 1995.
• Karabekir, Kazım. İstiklâl Harbimizin Esasları Yanlış Bilgi Felâket Kaynağıdır. İstanbul: Sinan Matbaası, y.y. 1933-1951.
• Karabekir, Kâzım. İstiklâl Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkânı. Haz. Erhan Çifci, 6. Baskı, İstanbul: Kronik, 2023.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. Kars Tarihi. Cilt I, İstanbul: Işıl Matbaası, 1953.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. Kazım Karabekir. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Kocabaşoğlu, Uygur & Murat Berge. Bolşevik İhtilali ve Osmanlılar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
• Kurat, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kürkçüoğlu, Erol. 1918-1920 Türkiye-Azerbaycan İlişkileri. Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1994.
• Mayewskı. Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiği. Çev. Mehmet Sadık, İstanbul, 1330.
• McCarthy, Justin. Ölüm ve Sürgün. Çev. Bilge Umar, İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 1998.
• McMeekın, Sean. I. Dünya Savaşı’nda Rusya’nın Rolü. Çev. Nurettin Elhüseyni, İstanbul: YKY, 2013.
• Rawlinson, Alfred. Ortadoğu Hatıraları. Haz. Abdülhaluk Çay, Çev. Cengiz İ. Çay, İstanbul: T&K yayınları, 2016.
• Reynolds, Michael A. İmparatorlukların Çöküşü Osmanlı-Rus Çatışması 1908-1918. Çev. Yücel Aşıkoğlu, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Rus İmparatorluk Kayıtlarında Ermeni Sorunu (1912-1917). Haz. Natalia Chernichenkina, Cilt: II, Erzincan: Erzincan Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Shaw, Stanford J. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu Savaşa Giriş. Çev. Beyza Sümer Aydaş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Shaw, Stanford J. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu –Ermeniler-. Çev. Şadi Dinlenç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017.
• Süslü, Azmi, “Atatürk’ün Silah Arkadaşlarından Kâzım Karabekir”, Ölümünün 62’nci Yıldönümünde Kâzım Karabekir Paneli (25 Ocak 2010), Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2010, 5-22.
• Taşkıran, Cemalettin. Millî Mücadele’de Kâzım Karabekir Paşa. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
• Tekin, Metin. Birinci Dünya Savaşı Anıları Sarıkamış’tan Sibirya’ya. 2. Baskı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2006.
• Tütüncü, Ziya. Şark Fâtihi Kâzım Karabekir. İstanbul: Milliyetçi Yayınlar, 1967.
• Ural, Selçuk. Mondros Mütarekesi ve Doğu Vilayetleri. İstanbul: IQ Yayınları, 2008.
• Ünalp, Rezzan, “Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Birliklerinin Azerbaycan’ı Tahliye Etmesine Kadar Olan Süreçte Kafkas İslam Ordusu’nun gence ve Bakü Harekâtı”, VIII. Uluslararası Atatürk Kongresi, Haz. Merve Uğur, Cilt: II, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
• Yavuz, Nurcan. “Doğu Anadolu’daki Ermeni Mezaliminin Brest-Litovsk Barış Görüşmelerinde Protestosu” , Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:15 (1995).
• Yavuz, Nurcan, “Rusya’nın Barış Dekretinin Kafkas Cephesi’ndeki Olaylara Etkisi”, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:17 (1996).
• Yavuz, Nurcan; İşgal ve Mezalimde Erzincan, Ankara, 1997.
• Yerasımos, Stefanos. Türk-Sovyet İlişkileri. İstanbul: Gözlem Yayınları, 1979.