ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNDE SOSYALİST MUHALEFET VE BASIN: ORAK ÇEKİÇ GAZETESİ ÖRNEĞİ (1925)

Yıl 2025, Sayı: 77, 1 - 17, 23.11.2025

Tekin Önal

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1721775

Öz

Cumhuriyet tarihi boyunca muhalefet, siyasi örgütlenmeler, sivil toplum kuruluşları, sendikalar, sanatsal ifadeler ve basın-yayın faaliyetleri gibi çeşitli kanallarla kendini göstermiştir. Özellikle erken Cumhuriyet döneminde, kurumsal muhalefetin zayıflığı ve toplumsal muhalefet hafızasının yetersizliği nedeniyle, kamusal beklentilerin iktidara iletilmesinde gazete ve dergiler kritik bir rol üstlenmiştir. Ocak 1925'te yayın hayatına başlayan Orak Çekiç gazetesi de bu bağlamda önemli bir örnek teşkil etmektedir. Sosyalist bir çizgide yayın yapan gazete, genel amacını işçi haklarının korunması ve geliştirilmesi olarak açıklamıştır. Hükümet politikalarını eleştiren içerikleri nedeniyle, Mart 1925'te Takrir-i Sükûn Kanunu gerekçe gösterilerek kapatılmıştır. Üç aylık yayın sürecinde toplam 7 sayı çıkaran gazete, işçilere sendikalaşmanın önemini anlatırken, aynı zamanda hükümete çalışma standartlarının iyileştirilmesi yönünde öneriler sunmuştur. Gazete, 1935'te Türkiye Komünist Partisi tarafından yeniden yayımlanmaya çalışılsa da ancak 12 sayı çıkarılabilmiştir. Bu çalışma, kapsamının sınırlılığı nedeniyle, gazetenin 1925'te yayımlanan sayılarını temel kaynak olarak ele almış; konuya ilişkin arşiv belgeleri, telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Basın-yayın faaliyetleri , Orak Çekiç gazetesi , Sansür , Sosyalist muhalefet , Takrir-i Sükûn Kanunu

SOCIALIST OPPOSITION AND THE PRESS IN THE EARLY REPUBLICAN PERIOD: THE EXAMPLE OF THE ORAK ÇEKİÇ NEWSPAPER (1925)

Öz

Throughout the history of the Republic, opposition has manifested itself through various channels such as political organizations, non-governmental organizations, unions, artistic expressions, and press activities. Especially in the early Republican period, due to the weakness of institutional opposition and the inadequacy of social opposition memory, newspapers and magazines played a critical role in conveying public expectations to the government. The Orak Çekiç newspaper, which started publication in January 1925, constitutes an important example in this context. The newspaper, which published on a socialist line, declared its general purpose as the protection and development of workers' rights. Its content, which criticized government policies, led to its closure in March 1925 on the grounds of the Law on the Maintenance of Order. Publishing a total of 7 issues during its three-month publication period, the newspaper advised workers on the importance of unionization while also offering suggestions to the government for the improvement of working standards. Although the newspaper was republished by the Communist Party of Turkey in 1935, only 12 issues could be published. Due to the narrowness of its scope, this study takes the issues of the newspaper published in 1925 as its main source; archival documents, copyrighted and research works on the subject were utilized.

Anahtar Kelimeler

Press and publication activities , Orak Çekiç newspaper , Censorship , Socialist opposition , Takrir-i Sükûn Law

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA).
• Türkiye Sosyal Tarih Araştırmaları Vakfı Süreli Yayınlar Arşivi
• Acar, Hasan. “Türk Siyasal Hayatında Şeyh Said İsyanı”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi. 8/3 (2019): 2934-2952.
• Ahmad, Feroz. Modern Türkiye'nin Oluşumu. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1995.
• Atılgan, Gökhan. Behice Boran: Öğrenilecek Bir Yaşam. İstanbul: Yordam Kitap, 2018.
• Aydemir, Şevket Süreyya. Suyu Arayan Adam. Ankara: Remzi Kitabevi, 2019.
• Bora, Tanıl. “Kemalizm ve Sol: İttifak ve Dışlama Halleri”, (Ed. Ahmet İnsel), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce: Cilt 2: Kemalizm. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, 332-347.
• Çavdar, Tevfik. Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950. Ankara: İmge Kitapevi, 1995.
• Demir, Fevzi. “Atatürk Dönemi Çalışma Hayatımız”, TÜHİS İş Hukuku ve İktisat Dergisi. 20/4-5 (2006-2007): 1-20.
• İleri, Rasih Nuri. Atatürk ve Komünizm Kurtuluş Savaşı Stratejisi. 5. bs. İstanbul: Scala Yayıncılık, 1999.
• Kıray, Mübeccel. Örgütleşemeyen Kent: Türkiye'de Kentleşme, Yazılar. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2016.
• Kıvılcımlı, Hikmet. Türkiye'de Kapitalizmin Gelişimi. İstanbul: Sosyal İnsan Yayınları, 2009.
• Koç, Yıldırım. "Türkiye İşçi Sınıfının Tarihsel Gelişimi ve Sendikacılık Hareketi", Mülkiye Dergisi. 27/240 (2003): 197-220.
• Kurutlu, Vahit Taha. “Atatürk Döneminde Siyasi Dergiler ve Fikirler”, Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi. 6/11 (2023): 45-64.
• Makal, Ahmet. Türkiye'de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946. Ankara: İmge Kitabevi, 1997.
• Parla, Taha. Türkiye'de Siyasal Kültürün Resmî Kaynakları: Cilt 1, Atatürk'ün Nutuk'u. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
• Sala, Bedir. “Türkiye Sosyalist Hareketinin Tarihsel Seyri: Dönemler, Gündemler ve Konjonktürel Yönetimler”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi. 17/61 (2021): 12-33.
• Sayılgan, Aclan. Solun 94 yılı 1871-1965. Ankara: Mars Matbaası, 1968.
• Tekerek, Meltem. “Cumhuriyet Halk Partisi İktidarında İşçiler (1923-1938)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi. XX/40 (2020): 175-199.
• Tevetoğlu, Fethi. Türkiye’de Sosyalist Komünist Faaliyetleri. Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1967.
• Toprak, Zafer. “Aydınlık Dergisi (1921-1925) Marksizim ve Feminizm”, Müteferrika. 2/50 (2016): 3-50.
• Torun, Aytül Tamer. “Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkçe Sol Basından İzlenimler: İşçi Hareketleri ve Sorunlarına Dair Notlar”, Erciyes İletişim Dergisi. 3/4 (2014): 42-64.
• Tunaya, Tarık Zafer. Hürriyetin İlânı, İkinci Meşrutiyet’in Siyasi Hayatına Bakışlar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2004.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt2, Mütareke Dönemi. 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Tunçay, Mete. Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931). Ankara: Yurt Yayınları, 1981.
• Tunçay, Mete. Türkiye’de Sol Akımlar-I (1908-1925). 3. Basım, Ankara: Bilgi Yayınları, 1978.
• Uca, Alaattin. “Atatürk ve Komünizm”, Atatürk Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 15 (2000): 323-348.
• Unsur, Özge. Şefik Hüsnü Değmer: Türkiye Sol Hareketi İçindeki Yeri ve Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Yılmaz, Eray. “Aydınlık Çevresinde Şevket Süreyya (Aydemir) (1924-1925)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi. 18/53 (2022): 509-539.
• Yılmaz, Mustafa. “Mustafa Suphi Olayı”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2/1 (1987): 300-312.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.