Labor and Politics in the Transition to a Multi-Party System: Leftist Magazines’ Critiques of Political Parties, 1946–1950

Yıl 2025, Sayı: 77, 209 - 224, 23.11.2025

İsa Yıldırım

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1725688

Öz

The Ottoman Empire began to industrialize by changing from an agricultural country to an industrialized state in the early 19th century. The industrialization process initiated by the state led to the emergence of the working class and naturally to labor problems. Thus, labor organizations and strikes began to be seen in Turkish labor history. With the declaration of the Second Constitutional Era, a short-term environment of freedom was created and there was an increase in the number of press and publication activities, ideological discussions, political parties and associations. In this environment, workers organized unions and freely used their right to strike. However, with the Holiday of Workers Law, it was made difficult for workers to go on strike, to the point of being banned. The Balkan Wars and World War I disrupted labor movements, but even in occupied Istanbul, despite the ban on meetings and demonstrations, May 1st was celebrated. Its struggle against imperialism was also supported by the Ankara Government and the workers in the National Struggle. With the establishment of a single-party government after the declaration of the Republic, a process of building a classless, unprivileged, and unified society was initiated. Until World War II, labor and left movements were silent. In the freedom environment that emerged after the war, with the lifting of the ban on establishing class-based societies, unions began to be established. With the establishment of the Socialist Party of Turkey and the Socialist Laborer and Peasant Party of Turkey, there was an increase in unions and periodicals affiliated with these parties. However, multi-party life developed in a way that was closed to the left and free unions were taken under state control. Although their lifespan was short, the effects of the unions established during this period have an important place in Turkish labor history. The leftist experiences between 1946 and 1950 formed the mental background of the leftist organizations seen in the 1960s. In this study, the leftist periodicals of the period were examined and the perspectives of workers towards political parties as they transitioned to multi-party life were discussed.

Anahtar Kelimeler

Labor Movement , Trade Unionism , Leftist Publications , Political Parties , Multi-Party System

ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ SÜRECİNDE EMEK VE SİYASET: 1946–1950 ARASI SOL DERGİLERDE SİYASİ PARTİLERE YÖNELİK ELEŞTİRİLER

Öz

Osmanlı Devleti’nin tarım ülkesi görünümünden çıkıp sanayileşmeye başlaması 19. yüzyılın başlarına rastlamaktadır. Devlet eliyle başlayan sanayileşme süreci işçi sınıfının ve doğal olarak işçi sorunlarının da ortaya çıkmasına yol açmıştır. Böylece işçi örgütlenmeleri ve grevlerde Türk emek tarihinde görülmeye başlamıştır. II. Meşrutiyet’in ilanı ile birlikte kısa süreli bir özgürlük ortamı oluşmuş ve basın yayın faaliyetleri, ideolojik tartışmalar, siyasi parti ve derneklerin sayısında artış olmuştur. Bu ortamda işçiler sendikal örgütlemeye gitmişler ve grev haklarını özgürce kullanmışlardır. Fakat Tatil-i Eşgal Kanunu ile işçilerin grev yapması yasaklanma derecesinde zorlaştırılmıştır. Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı işçi hareketlerini sekteye uğratmış fakat işgal İstanbul’unda dahi toplantı ve gösteri yasağına rağmen 1 Mayıs’lar kutlanmaya çalışılmıştır. Emperyalizme karşı verdiği mücadele de Ankara Hükümeti ve Milli Mücadele işçiler tarafından desteklenmiştir. Cumhuriyet’in ilanı sonrası Tek Parti yönetimin kurulmasıyla sınıfsız, imtiyazsız, kaynaşmış bir toplum inşası sürecine girilmiştir. II. Dünya Savaşı’na kadar işçi hareketleri ve sol hareketler sessizliğe bürünmüştür. Savaş sonrası oluşan özgürlük ortamında sınıf temelli cemiyet kurma yasağının kalkması ile sendikalar kurulmaya başlamıştır. Türkiye Sosyalist Partisi ve Türkiye Sosyalist Emekçi Köylü Partisi’nin kurulmasıyla bu partilere bağlı sendikalar ve süreli yayınlarda artış olmuştur. Fakat çok partili hayat sola kapalı şekilde gelişmiş ve özgür sendikalar devlet kontrolüne alınmıştır. Ömürleri kısa süreli olmasına rağmen bu dönem kurulan sendikaların etkileri Türk emek tarihinde önemli bir yere sahiptir. 1946-1950 yılları arasında yaşanan sol tecrübeler 1960’lı yıllarda görülen sol örgütlenmelerin zihinsel arka planını oluşturmuştur. Bu çalışmada dönemin sol süreli yayınları incelenmiş ve işçilerin çok partili hayata geçerken siyasi partilere bakışları ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İşçi Hareketi , Sendikacılık , Sol Yayınlar , Siyasi Partiler , Çok Partili Hayat

Kaynakça

• Resmi Gazete 15 Haziran 1936, sayı 3330.
• Resmi Gazete, 14 Temmuz 1938, Sayı 3959.
• Resmi Gazete, 14 Temmuz 1946, sayı 3959.
• Resmi Gazete, 24 Temmuz 1963, sayı 11462.
• Resmî Gazete, 26 Şubat 1947, sayı 6542.
• Albayrak, Mustafa. Türk Siyasi Tarihinde DP (1946-1960), Ankara: Phoenix Yayınevi, 2004.
• Aybar, Mehmet Ali. “Sağ, Sol”, Hür, 22 Şubat 1947, sayı 4, yıl 1.
• Barış, “Memleketimizde”, 15 Nisan 1950, yıl 1, sayı 1.
• CHP 1931 Nizamnamesi ve Programı, Ankara: TBMM Matbaası, 1931.
• CHP 25 Yıl, Ulus Basımevi, Ankara: 1948.
• Çelik, Aziz. Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık (1946-1967), İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Demokrat Parti Tüzük ve Programı, Ankara: Doğuş Matbaası, 1949.
• Doğan, Cem. “Türk İş Hukuku ve Çalışma İlişkileri Alanına Uzlaştırma Kurulunun Girişi: Ta’til-i Eşgâl Kanunu Üzerine Bir Değerlendirme” , Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 31 (2012), 273-296.
• Doğan, Hasan. “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Grev Hakkı ve Ta’tîl-i Eşgâl Kanunu”, Belleten, 293 (2018), 265-294.
• Esat Adil Müstecaplıoğlu, “Demokrasiyi İnkâr Eden Bir Demokrat! Gerçekten Bi Haber Bir Profesör!”, Gün, 26 Ekim 1946, yıl 1, sayı 27, 3-4.
• Esat Adil Müstecaplıoğlu, “Korporasyonculara Dikkat”, Gün, 13 Ekim 1946, yıl 1, sayı 26, 3.
• Gerçek, “Grev Hakkı”, 15 Şubat 1950, yıl 1, sayı 1, 2.
• Gerçek, “İttihattan Kuvvet Doğar”, 8 Mart 1950, yıl 1, sayı 4, 1.
• Gerçek, “Sendikalar Tarihinden Bir Yaprak”, 15 Şubat 1950, yıl 1, sayı 1, 3.
• Gerçek, “Yeni Bir İşçi Partisi Mi?”, 8 Mart 1950, yıl 1, sayı 4, 3.
• Güzel, Güzel. İşçi Tarihine Bakmak, İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları, 2007.
• Güzel, Şehmus. İşçiler Örgütleniyor (1939-1950), İstanbul: Sosyal Tarih Yayınları, 2016.
• H. Koç, “Mensucat İşçi Sendikaları Birlikleri”, Barış, 1 Mayıs 1950, yıl 1, sayı 2, 9. Hür, “Faşist Usulü Sendika”, 1 Mart 1947, S. 5, yıl 1.
• İnanç, Remzi. “Kırk Yıl Önceki Dergilerimiz: Söz”, Bilim ve Sanat, Haziran 1981, sayı 6.
• İnanç, Remzi. “Rasuh Nuri’nin Açıklamaları”, Bilim ve Sanat, Kasım 1985, sayı 59.
• Kabacıoğlu, İhvan. “Samet Ağaoğlu’na Cevap”, GÜN, 20 Ekim 1946, sayı 27.
• Karaca, Emin. Unutulmuş Sosyalist: Esat Adil, İstanbul: Belge Yayınları, 2008.
• Koçak, Cemil. Türkiye’de İki Partili Siyasi Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950) – Rejim Krizi, Cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• Makal, Ahmet. Ameleden İşçiye Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi Çalışmaları, İstanbul: İletişim Yayınları, 3.Baskı, 2015.
• Makal, Ahmet. Türkiye’de Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1946-1963, Ankara: İmge Kitapevi, 2002.
• Millet Partisi Program ve Tüzük, Ankara: Sakarya Basımevi, 1948.
• Mustafa Börklüce, “Bu Zihniyet Değişmedikçe Bu Milletin Beli Doğrulmaz”, Gerçek, 5 Nisan 1950, yıl 1, sayı 7, 2.
• Müstecaplıoğlu, Esat Adil. “Sendikaların Gelişmesi Mahzurlu Mudur?”, Gün, 30 Kasım 1946, sayı 29.
• Özdemir, Ali Ulvi. “Çok Partili Hayat Geçiş Sürecinde Türk Solunun DP ve Hükümet İle İlişkileri 1945-1950”, “Atatürk Yolu Dergisi,” 55, (Güz 2014), 177-242.
• Özkan Ağtaş, “Ortanın Solu-İsmet İnönü’den Bülent Ecevit’e”, Murat Yılmaz (Ed), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Sol Cilt 8, İstanbul: 3. Baskı, İletişim Yayınları, 2014, 194-198.
• Sayılgan, Aclan. Türkiye’de Sol Hareketler, İstanbul: Otağ Yayınları, 3. Baskı, 1976.
• Sendika, “Cumhuriyet Gazetesi Hakkına Dava Açılıyor”, 30 Kasım 1946, yıl 1, sayı 14, 1.
• Sendika, “DP İşçi Sınıfını İnkar Ediyor”, 12 Ekim 1946, yıl 1, sayı 7, 1-4.
• Sendikacı, “Artık Hiç Güvenimiz Kalmamıştır”, Sendika, 2 Kasım 1946, yıl 1, sayı 10.
• Sendikacı, “Demokrasi Var Denen Yerde Böyle Kanun Yapılmaz”, Sendika, 7 Aralık 1946, yıl 1, sayı 15, 1.
• Sendikacı, “Sendikaların Resmen Tanınmasına Doğru”, Sendika, 30 Kasım 1946, yıl 1, sayı 14, 1.
• Sertel, Zekeriya. Hatırladıklarım, İstanbul: Can Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Sülker, Kemal. Türkiye Sendikacılık Tarihi, İstanbul: TÜSTAV, 3. Baskı, 2004.
• Toker, Metin. Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944-1960, 1. Cilt, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2020.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de İşçi Sınıfı 1908-1946, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Topuz, Hıfzı. II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, İstanbul: 7. Baskı, Remzi Kitabevi, 2016.
• Torun, Aytül Tamer. “Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkçe Sol Basından İzlenimler: İşçi Hareketleri...”, Erciyes İletişim Dergisi Akademia, 4 (2014), Cilt: 3, 42-64.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler – Mütareke Dönemi, Cilt 2, İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı, 2003.
• Tunçay, Mete. Türkiye’de Sol Akımlar 1908-1925, Cilt 1, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Tüzün, Süleyman. İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türk İç Politikasında Dış Türkler Meselesi (1939-1935), Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1998.
• Uslu, Ateş. “Çok Partili Hayata Dönüş Dönemi – Seçim Yasasının Değişmesinden 1946 Seçimlerine”, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Hayat, Ed. Gökhan Atılgan, 3. Basım, İstanbul: Yordam Kitap, 2019.
• Uzun, Hakan. “Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1946 Olağanüstü Kurultayı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi XIII/26 (2013-Bahar/Spring), 139-161.
• Yıldırım, İsa. İnönü Döneminde Sol Düşünce Dergilerinin Olay ve Olgulara Bakışı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2022.
• CHP 1927 Nizamnamesi, TBMM Açık Erişim https://acikerisim.tbmm.gov.tr, Erişim 01.06.2025.
• DP Programı 1946, TBMM Açık Erişim http://hdl.handle.net/11543/917 Erişim 03.06.2025.