Posthümanizm ve yeni bir ayrımcılık biçimi olarak robotlara yönelik türcülük

Yıl 2023, , 64 - 80, 30.06.2023

Mücahit Gültekin

https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.1209953

Öz

Bir ayrımcılık biçimi olarak türcülük ilk kez Richard Ryder tarafından 1970 yılında kullanılmış, Peter Singer’ın 1975 yılında yayımladığı Hayvan Özgürleşmesi kitabında kapsamlı bir şekilde açıklandıktan sonra özellikle hayvan hakları hareketinin temel kavramlarından biri haline gelmiştir. “Bir kişinin kendi biyolojik türünün çıkarları lehine ve diğer biyolojik türlerin çıkarları aleyhine, önyargılı ya da yanlı davranması” olarak tanımlanan türcülük kavramı son zamanlarda yapay zekâ ve robotları da kapsayacak şekilde yeniden tanımlanmaya çalışılmaktadır. Türcülüğün genişletilmiş tanımına felsefi temel sağlayan posthümanizm kavramı ise ilk kez 1977 yılında Ihab Hassan tarafından kullanılmıştır. Posthümanizm, hümanizmin insan merkezci varlık hiyerarşisine itiraz etmekte ve yatay bir ontolojiyi savunmaktadır. Posthümanizme göre insan merkezci varlık tasavvuru diğer varlıkları insanın çıkarına olacak bir şekilde sömürgeleştirmektedir. Kimi uzmanların küresel ısınma gibi çevresel sorunların insan faaliyetleri sebebiyle olduğuna gönderme yapan Antroposen’e (İnsan Çağı) girmiş olduğumuzu duyurmaları hümanizm eleştirilerine kanıt olarak yorumlanmaktadır. Diğer taraftan yapay zekâ ve robotik alanındaki gelişmeler önümüzdeki yıllarda hayatın hemen her alanında insan-sosyal robot etkileşiminin artacağını göstermektedir. Özellikle son yıllarda insansı robotların üretilmesi, insan robot etkileşiminin etik ve hukuki temelde tartışılmasını beraberinde getirmiştir. Bazı uzmanlar insanların robotlara karşı “türcü” davranabileceğini belirtmekte; bunun da yapay zekâ ve robotik alanındaki gelişmeleri negatif etkileyebileceğini ifade etmektedir. Türcülüğün bu genişletilmiş tanımı insanı yapay zekâ ve robotlara karşı etik ve hukuki açıdan yükümlülük altına sokabilecektir. Bu makalede posthümanizm ve türcülük kavramları hakkında bilgi vermek, türcülüğün yapay zekâ ve robotları da kapsayacak şekilde genişletilmesini posthümanizm temelinde tartışmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Posthümanizm, türcülük, ayrımcılık, yapay zeka, robot, sosyal robot

Posthumanism and the speciesism against robots: A new form of discrimination

Öz

Speciesism, as a form of discrimination, was initially proposed by Richard Ryder in 1970. The concept was detailed in Peter Singer’s book Animal Liberation published in 1975, and became one of the basic concepts of the animal rights movement. Defined as “a bias in favor of the interests of the members of one’s own species and against the interests of members of other species, “ speciesism has recently been redefined to include artificial intelligence and robots. The concept of posthumanism, which offers a philosophical basis for an expanded definition of speciesism, was first used by Ihab Hassan in 1977. Posthumanism rejects the anthropocentric hierarchy of being and is characterized by a horizontal ontology. Posthumanism argues that anthropocentric existence colonizes other beings for the interests of humans. That some experts have declared the beginning of the Anthropocene (Human Age) due to human-induced environmental problems such as global warming is considered evidence for criticism of humanism. On the other hand, the developments in artificial intelligence and robotics signify an increase in human-social-robot interactions in almost all areas of life in the coming years. Especially the production of humanoid robots in recent years has given rise to the ethical and legal discussion of human-robot interaction. Several experts state that humans may take a “speciesist” position against robots, which may have a negative impact on the developments in artificial intelligence and robotics. Such an expanded definition of speciesism may raise ethical and legal liability concerns regarding artificial intelligence and robots. This article aimed to give information about the concepts of posthumanism and speciesism and to discuss an extension of the speciesism concept, covering artificial intelligence and robots from a posthumanist perspective.

Anahtar Kelimeler

robot, Posthumanism, speciesism, discrimination, artificial intelligence, social robot

Kaynakça

• Ağın, B. (2020). Posthümanizm kavram, bilim, bilim kurgu. Siyasal Kitabevi.
• Airenti, G. (2015). The cognitive bases of anthropomorphism: from relatedness to empathy. International Journal of Social Robotics, 7, 117-127. https://doi.org/10.1007/s12369-014-0263-x
• Akbulut, S. (2013). Gerçekten eşit miyiz? Acı(ma), zayıf gör(me) ve yok say(ma) ekseninde engelli ayrımcılığı. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Ed.) içinde, Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar (s. 149-162). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Aksoy Retornaz, E. (2021). Otonom araçlar ve ceza hukuku. E. Aksoy Retornaz, ve O. G. Güçlütürk (Ed.) içinde. Gelişen teknolojiler ve hukuk II: Yapay zeka (s. 331-345). On İki Levha Yayınları.
• Albersmeier, F. (2021). Speciesism and speciescentrism. Ethical Theory and Moral Practice, 24, 511-527. https://doi.org/10.1007/s10677-021-10168-6
• Ana, R. S. (2018). Stephen Hawking: Artificial intelligence- apprehensions and opportunities. Informatic Studies, 5(2), 19-22.
• Aronson, E., Wilson, T. D., ve Akert, R. N. (2012). Sosyal psikoloji (O. Gündüz, Çev.). Kaknüs Yayınları. (Orijinal eserinbasımı 2010)
• Ashrafian, H. (2015). Artificial intelligence and robot responsibilities: innovating beyond rights. Science and Engineering Ethics, 21, 317-326. https://doi.org/10.1007/s11948-014-9541-0
• Aşar, H. (2018). Hayvan haklarına yönelik temel görüşler ve yanılgıları. Kaygı, (30), 239-251. https://doi.org/10.20981/kaygi.411236
• Aygün, F. (2020). Mâtürîdî’nin ahsen-i takvîm ve esfel-i sâfilîn yorumu: Tîn sûresi’nin te’vîli bağlamında insan anlayışı. Diyanet İlmi Dergi, 56(3), 807-840. https://dergipark.org.tr/tr/pub/did/issue/56925/718826
• Basl, J., ve Schwitzgebel, E. (2019, Nisan 26). AIs should have the same ethical protections as animals. AEON. https://aeon.co/ideas/ais-should-have-the-same-ethical-protections-as-animals
• Berger, B., Adam, M., Rühr, A., ve Benlian, A. (2021). Watch me improve—algorithm aversion and demonstrating the ability to learn. Business & Information Systems Engineering, 63, 55–68. https://doi.org/10.1007/s12599-020-00678-5
• Birhane, A., ve Dijk, J. (2020). Robot rights? Let’s talk about human welfare instead. Proceedings of the AAAI/ACM Conference on AI, Ethics, and Society, 207–213. https://doi.org/10.1145/3375627.3375855
• Bolter, J. D. (2016). Posthumanism. K. B. Jensen, R. T. Craig, J. D. Pooley, ve E. W. Rothenbuhler (Ed.) içinde, The international encyclopedia of communication theory and philosophy. Wiley. https://doi.org/10.1002/9781118766804.wbiect220
• Bora, A. (2013). Toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Ed) içinde. Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar (s.175-187). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bostrom, N. (2018). Süper zekâ yapay zekâ uygulamaları tehlikeler ve stratejiler (F. B. Aydar, Çev.). Koç Üniversitesi Yayınları. (Orijinal eserin basımı 2014)
• Braidotti, R. (2014). İnsan sonrası (Ö. Karakaş, Çev.). Kolektif Kitap. (Orijinal eserin basımı 2013)
• Braidotti, R. (2019). A theoretical framework for the critical posthumanities. Theory, Culture & Society, 36(6), 31-61. https://doi.org/10.1177/0263276418771486
• Breazal, C. (2003). Toward sociable robots. Robotics and Autonomous Systems, 42(3–4), 167-175. https://doi.org/10.1016/S0921-8890(02)00373-1
• Burton, J.W., Stein, M.-K., ve Jensen, T. B. (2020). A systematic review of algorithm aversion in augmented decision making. Journal of Behavioral Decision Making, 33(2), 220-239. https://doi.org/10.1002/bdm.2155
• Casalegno, S. (Ed.). (2011). Global warming impacts - Case studies on the economy, human health, and on urban and natural environments. IntechOpen. https://doi.org/10.5772/1935
• Castelo, N., Bos, M. W., ve Lehmann, D. R. (2019). Task-dependent algorithm aversion. Journal of Marketing Research, 56(5), 809-825. https://doi.org/10.1177/0022243719851788
• Caviola, L., Everett, J. A. C., ve Faber, N. S. (2019). The moral standing of animals: Towards a psychology of speciesism. Journal of Personality and Social Psychology, 116(6), 1011-1029. https://doi.org/10.1037/pspp0000182
• Chang, J., Wei, Y., Yuan, X., Liao, H., ve Yu, B. (2020). The nonlinear impacts of global warming on regional economic production: an empirical analysis from China. Weather Climate Society, 12(4), 759–769, https://doi.org/10.1175/wcas-d-20-0029.1
• Chomanski, B. (2021). Liability for robots: sidestepping the gaps. Philosophy & Technology, 34, 1013-1032. https://doi.org/10.1007/s13347-021-00448-5
• Coeckelbergh, M. (2010). Robot rights? Towards a social-relational justification of moral consideration. Ethics and Information Technology, 12, 209–221. https://doi.org/10.1007/s10676-010-9235-5
• Coeckelbergh, M. (2011). You, robot: on the linguistic construction of artificial others. AI & Society, 26, 61-69. https://doi.org/10.1007/s00146-010-0289-z
• Coeckelbergh, M. (2021). How to use virtue ethics for thinking about the moral standing of social robots: A relational ınterpretation in terms of practices, habits, and performance. International Journal of Social Robotics, 13, 31-40. https://doi.org/10.1007/s12369-020-00707-z
• Crellin, R., ve Harris, O. (2021). What difference does posthumanism make? Cambridge Archaeological Journal, 31(3), 469-475. https://doi.org/10.1017/S0959774321000159
• Crutzen, P. (2002). Geology of mankind. Nature, 415, 23. https://doi.org/10.1038/415023a
• Crutzen, P. J., ve Stoermer, E. F. (2000). The anthropocene. Global Change Newsletter, 41, 17 (2000).
• Çalışkan Akçetin, N. (2011). Emmanuel Levinas: İlk felsefe olarak etik. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi], Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Çayır, K. (2013). Yaşçılık/yaşa dayalı ayrımcılık. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Ed.) içinde. Ayrımcılık: Çok Boyutlu Yaklaşımlar (s. 163-174). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Çelik, E. E. (2019). Antroposen ve posthuman insan çağı’nda insan sonrası olmak. Cogito, 95-96.
• Dağ, A. (2018). Transhümanizm: İnsanın ve dünyanın dönüşümü. Elis Yayınları.
• Darling, K. (2012). Extending legal protection to social robots: The effects of anthropomorphism, empathy, and violent behavior towards robotic objects. R. Calo, A. M. Froomkin, ve S. I. Kerr (Ed.) içinde, Robot Law. We Robot Conference. https://doi.org/10.2139/ssrn.2044797
• Degrazia, D. (2006). Hayvan hakları (H. Gür, Çev.). Dost Kitabevi Yayınları. (Özgün eserin basımı 2002).
• DeSantis L. R. G., Feranec, R. S., ve MacFadden, B. J. (2009) Effects of global warming on ancient mammalian communities and their environments. PLOS ONE 4(6), e5750. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0005750
• Dhont, K., Hodson, G., Leite, A. C., ve Salmen, A. (2019). The psychology of speciesism. K. Dhont, ve G. Hodson (Ed) içinde, Why we love and exploit animals: Bridging insights from academia and advocacy (s. 29-49). Routledge. https://doi.org/10.4324/9781351181440-3
• Dietvorst, B. J., Simmons, J. P., ve Massey, C. (2015). Algorithm aversion: People erroneously avoid algorithms after seeing them err. Journal of Experimental Psychology: General, 144(1), 114-126. https://doi.org/10.1037/xge0000033
• Director, S. (2021). Speciesism, prejudice, and epistemic peer disagreement. The Journal of Value Inquiry, 55, 1-20. https://doi.org/10.1007/s10790-020-09735-4
• Doğan, E. (2022). Dijital çağda yeni bir hukukî kişilik arayışı: Yapay zekâ. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 34(158), 213-256. http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2022-158-2026
• Donaldson, S., ve Kymlicka, W. (2016). Zoopolis: Hayvan haklarının siyasal kuramı (M. Yıldırım, Çev.). Koç Üniversitesi Yayınları. (Orijinal eserin basımı 2011).
• Duffy, B. R. (2003). Anthropomorphism and the social robot. Robotics and Autonomous Systems, 42(3-4), 31, 177-190. https://doi.org/10.1016/S0921-8890(02)00374-3
• Erçandırlı, Y. (2021). Antroposen, posthümanizm ve uluslararası ilişkiler kuramının ‘ekoloji’ taahhüdünün tarihsel materyalist eleştirisi. Uluslararası İlişkiler Dergisi, 18(71), 87-107. https://doi.org/10.33458/uidergisi.912034
• Erdoğan, G. (2021). Yapay zekâ ve hukukuna genel bir bakış. Adalet Dergisi, (66), 117-192. https://dergipark.org.tr/tr/pub/adaletdergisi/issue/62377/940007
• Ersoy, Ç. (2018). Robotlar, yapay zeka ve hukuk. On İki Levha Yayıncılık.
• Esenyel, Z. (2020). Kayıp göndergeler ve dişil eşitsizlikler: Etin cinsel politikasını düşünmek. Kaygı, 19(2), 697-723. https://doi.org/10.20981/kaygi.793322
• Esgün, T. G. (2022). Tinin felaketleri: Hegel ve antroposen/kapitalosen tartışmaları. ViraVerita, 15, 27-56. https://doi.org/10.47124/viraverita.1107733
• Everett, J. A. C., Caviola, L., Savulescu, J., ve Faber, N. S. (2019). Speciesism, generalized prejudice, and perceptions of prejudiced others. Group Processes & Intergroup Relations, 22(6), 785–803. https://doi.org/10.1177/1368430218816962
• Ferrando, F. (2014). Posthumanism. Tidsskrift for Kjønnsforskning, 38(2), 168-172. https://doi.org/10.18261/ISSN1891-1781-2014-02-05
• Ferrando, F. (2018). Transhumanism/Posthumanism. R. Braidotti, ve M. Hlavajova (Ed) içinde, Posthuman Glossary (438-439). Bloomsbury Academic Press.
• Figdor, C. (2021). The psychological speciesism of humanism. Philosophical Studies, 178, 1545–1569. https://doi.org/10.1007/s11098-020-01495-y
• Forlano, L. (2017). Posthumanism and design, She Ji: The Journal of Design, Economics, and Innovation, 3(1), 16-29, https://doi.org/10.1016/j.sheji.2017.08.00
• Francione, G. L. (2008). Hayvan haklarına giriş: Çocuğunuz mu köpeğiniz mi? (R. Akman, ve E. Gen, Çev.). İletişim Yayınları. (Özgün eserin basımı 2000)
• Francione, G. L. (2009). Animals as persons. Columbia Universty Press.
• Franklin, A. (2009). Posthumanism. G. Ritzer (Ed.) içinde, Blackwell Encyclopedia of Sociology (4th ed.). Blackwell Publishing.
• Frisken W. (1971). Extended industrial revolution and climate change. EOS Transactions American Geophysical Union, 52(7), 500-508. https://doi.org/10.1029/EO052i007p00500
• Garrard, G. (2017). Ekoeleştiri ekoloji ve çevre üzerine kültürel tartışmalar (E. Genç, Çev.). Kolektif Kitap. (Özgün eserin basımı 2012)
• Gellers, J. C. (2021). Rights for robots: Artificial intelligence, animal and environmental law. Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429288159
• Gordon, J. S., ve Pasvenskiene, A. (2021). Human rights for robots? A literature review. AI And Ethics, 1, 579-591. https://doi.org/10.1007/s43681-021-00050-7
• Göregenli, M. (2013). Temel kavramlar: Önyargı, kalıpyargı ve ayrımcılık. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Ed.) içinde, Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar (s. 17-27). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Graham, D. (2017, Haziran 30). What interacting with robots might reveal about human nature. The Atlantic. https://www.theatlantic.com/technology/archive/2017/06/kate-darling-robots-aspen/532194/
• Guemghar, I., Padilha, P. O., Abdel-Baki, A., Jutras-Aswad, D., Paquette, J., ve Pomey, M. (2022). Social robot interventions in mental health care and their outcomes, barriers, and facilitators: Scoping review. JMIR Mental Health, 9(4), e36094. https://doi.org/10.2196/36094
• Guggemos, J., Seufert, S., Stefan, S. ve Michael, B. (2022). Social robots in education: Conceptual overview and use case of academic writing. D. Ifenthaler, P. Isaías, ve D. Sampson (Ed.) içinde, Orchestration of Learning Environments in the Digital World (s. 173-195). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-90944-4_10
• Gunkel, D. J. (2018). The other question: Can and should robots have rights? Ethics and Information Technology, 20, 87–99. https://doi.org/10.1007/s10676-017-9442-4
• Gunkel, D. (2022). Should robots have standing? From robot rights to robot rites. Frontiers of Artificial Intelligence and Applications with IOS Press. https://ssrn.com/abstract=4234507
• Güçlütürk, O. G., ve Cankat, R. (2021). Yapay zeka ile oluşturulan ürünlerin eser niteliği ve eser sahipliği meselesi. E. Aksoy Retornaz, ve O. G. Güçlütürk (Ed.) içinde. Gelişen teknolojiler ve hukuk II: Yapay Zeka (s. 195-222). On İki Levha Yayınları.
• Gültekin, M. (2021). Feminizmin queer sınavı: Kadın yoksa feminizm var mı? Tezkire, (74), 159-175. https://tezkiredergisi.org/wp-content/uploads/2021/06/Mucahit-Gultekin-Feminizmin-Queer-Sinavi-Kadin-Yoksa-Feminizm-Var-mi.pdf
• Gündoğdu, S. (2021). Antroposen, kapitalosen, plastosen: Cehaletin evrimi. Doğu-Batı Dergisi, 24(97), 304-313.
• Haraway, D. (2006). Siborg manifestosu (O. Akınhay, Çev.). Agora Kitaplığı. (Özgün eserin basımı 1991)
• Haslam, N. (2006). Dehumanization: An integrative review. Personality and Social Psychology Review, 10(3), 252-264. https://doi.org/10.1207/s15327957pspr1003_4
• Hassan, I. (1977). Prometheus as performer: Toward a posthumanist culture? The Georgia Review, 31(4), 830-850. https://www.jstor.org/stable/41397536
• Hayles, N. K. (1999). How we became posthuman: Virtual bodies in cybernetics, literature, and informatics. University of Chicago Press. https://doi.org/10.7208/chicago/9780226321394.001.0001
• Hopster, J. (2019). The speciesism debate: Intuition, method, and empirical advances. Animals, 9(12), 1054. https://doi.org/10.3390/ani9121054
• Horta, O. (2010). What is speciesism? Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 23, 243-266 https://doi.org/10.1007/s10806-009-9205-2
• Independent High-Level Expert Group on Artificial Intelligence. (2019). A definition of AI: Main capabilities and scientific disciplines. European Commission. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/definition-artificial-intelligence-main-capabilities-and-scientific-disciplines
• Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. (2019). The global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. IPBES. https://doi.org/10.5281/zenodo.3831673
• Irvine, L. (2011). Biz ve onlar: Hayvanlarla bağımızı anlamak (S. Çağlayan, Çev.). İletişim Yayınları. (Özgün eserin basımı 2008).
• Jaquet, F. (2022). What’s wrong with speciesism. The Journal of Value Inquiry, 56, 395-408. https://doi.org/10.1007/s10790-020-09781-y
• Johnson, D.G., ve Verdicchio, M. (2018). Why robots should not be treated like animals. Ethics and Information Technology , 20, 291-301. https://doi.org/10.1007/s10676-018-9481-5
• Kagan, S. (2015). What’s wrong with speciesism? (Society for Applied Philosophy Annual Lecture 2015). Journal of Applied Philosophy, 33(1), 1-21. https://doi.org/10.1111/japp.12164
• Kahn, P. H. Jr., Reichert, A. L., Gary, H. E., Kanda, T., Ishiguro, H., Shen, S., Ruckert, J. H., ve Gill, B. T. (2011). The new ontological category hypothesis in human-robot interaction. Proceedings of the 6th international conference on Human-robot interaction (HRI ‘11), 159-160. https://doi.org/10.1145/1957656.1957710
• Kangal, Z. (2021). Yapay zeka ve ceza hukuku. On İki Levha Yayıncılık.
• Kara Kılıçarslan, S. (2019). Yapay zekanın hukuki statüsü ve hukuki kişiliği üzerine tartışmalar. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, (2), 363-389. https://doi.org/10.33432/ybuhukuk.599224
• Karnouskos, S. (2022). Symbiosis with artificial intelligence via the prism of law, robots, and society. Artificial Intelligence and Law, 30, 93-115. https://doi.org/10.1007/s10506-021-09289-1
• Kaya, N. (2013). Türkiye’nin eğitim sisteminde azınlıklar ve ayrımcılık: Kavramsal çerçeve ve temel sorunlar. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Ed) içinde, Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar (s. 213-229). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kaya, S. (2018). Kur’an’da insanın değeri. İlahiyat, (1), 51-64.
• Keatinge, W. R., ve Donaldson, G. C. (2004). The impact of global warming on health and mortality. Southern Medical Journal, 97(11), 1093-1099. https://doi.org/10.1097/01.SMJ.0000144635.07975.66
• Keeling, D. M., ve Lehman, M. N. (2018). Posthumanism. Oxford Research Encyclopedia of Communication. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190228613.013.627
• Keijsers, M., Kazmi, H., Eyssel, F., ve Bartneck, C. (2021).Teaching robots a lesson: determinants of robot punishment. International Journal of Social Robotics, 13, 41-54. https://doi.org/10.1007/s12369-019-00608-w
• Kınıkoğlu, B., Hamzaoğlu, Y., ve Hamzaoğlu, M. (2021). Otonom araçların neden olduğu kazalardaki hukuki sorumluluk rejimi. Adalet Dergisi, (66), 333-377. https://dergipark.org.tr/tr/pub/adaletdergisi/issue/62377/940411
• Kızılçelik, S. (2018). Sömürgecilik, ırkçılık ve soykırım olarak modernlik. Journal of Human Sciences, 15(4), 2012-2028. https://doi.org/10.14687/jhs.v15i4.5547
• Kim, M. S. (2019). Robot as the “mechanical other”: Transcending karmic dilemma. AI & Society, 34, 321-330. https://doi.org/10.1007/s00146-018-0841-9
• Kirksey, S. E., ve Helmreich S. (2020). The emergence of multispecies ethnography. Cultural Anthropology, 25(4), 545-576. https://doi.org/10.1111/j.1548-1360.2010.01069.x
• Kouravanas, N., ve Pavlopoulos, A.(2022). Social robots: the case of robot sophia. Homo Virtualis, 5(1), 136-165. https://doi.org/10.12681/homvir.30320
• Lettenmaier, D. P., Wood, A. W., Palmer, R. N., Wood, E. F., ve Stakhiv, E. Z. (1999). Water resources implications of global warming: A U.S. regional perspective. Climatic Change, 43, 537-579. https://doi.org/10.1023/A:1005448007910
• Liu, H. Y., ve Zawieska, K. (2020). From responsible robotics towards a human rights regime oriented to the challenges of robotics and artificial intelligence. Ethics and Information Technology, 22, 321-333. https://doi.org/10.1007/s10676-017-9443-3
• Longoni, C., Bonezzi, A., ve Morewedge, C. K. (2019). Resistance to medical artificial intelligence. Journal of Consumer Research, 46(4), 629-650, https://doi.org/10.1093/jcr/ucz013
• Lowe, D. (2020). Türcülük (E. Bakkal, Çev.). Öncül Analitik Felsefe Dergisi. https://onculanalitikfelsefe.com/turculuk-dan-lowe/ (Özgün eserin basımı 2014)
• Mahmud, H., Najmul Islam, A. K. M., Ahmed, S. I., ve Smolander, K. (2022). What influences algorithmic decision-making? A systematic literature review on algorithm aversion. Technological Forecasting and Social Change, 175, 121390. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2021.121390
• Malm, A. (2018). In wildness is the liberation of the world: On maroon ecology and partisan nature. Historical Materialism 26(3), 3–37. https://doi.org/10.1163/1569206X-26031610
• Mamak, K. (2022). Humans, Neanderthals, robots and rights. Ethics and Information Technology, 24, 33. https://doi.org/10.1007/s10676-022-09644-z
• Mancuso, S., ve Viola, A. (2020). Bitki zekası. Yeni İnsan Yayınevi. (Özgün eserin basımı 2018).
• Maslin, M. (2004). Global warming: A very short introduction. Oxford University Press.
• Miah, A. (2008). A critical history of posthumanism. B. Gordijn, ve R. Chadwick (Ed.) içinde. Medical enhancement and posthumanity (s. 71-94). Springer. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-8852-0_6
• Miller, L. F. (2015). Granting automata human rights: challenge to a basis of full-rights privilege. Human Rights Review, 16, 369-391. https://doi.org/10.1007/s12142-015-0387-x
• Mishra, N., Tulsulkar, G., ve Magnenat Thalmann, N. (2022). Nadine robot in elderly care simulation recreational activity: using computer vision and observations for analysis. Q. Gao, ve J. Zhou (Ed.) içinde. Human aspects of ıt for the aged population. technology in everyday living (s. 29-51). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-031-05654-3_3
• Moore, J. W. (2015). Capitalism in the web of life: Ecology and the accumulation of capital. Verso.
• Narol, S. (2018). İnsan kelimesinin Kur’an’daki kullanımları bağlamında meallere eleştirel bir yaklaşım. Bilimname, 35(1), 477-504. https://doi.org/10.28949/bilimname.404268
• Nath, R., ve Manna, R. (2021). From posthumanism to ethics of artificial intelligence. AI & Society, 38, 185-196. https://doi.org/10.1007/s00146-021-01274-1
• Nayar, P. N. (2014). Posthumanism. Polity Books.
• Nee, S. (2005). The great chain of being. Nature,435, 429. https://doi.org/10.1038/435429a
• Nilsson, N. J. (2019). Yapay zeka geçmişi ve geleceği (M. Doğan, Çev.). Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. (Özgün eserin basımı 1998)
• Olgun, H. (2020). Batı felsefesinde hayvanın ahlâkî statüsü: francione’nin abolisyonizmi üzerine bir değerlendirme. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 15(25), 3916-3948. https://doi.org/10.26466/opus.720047
• Oppermann, S. (2016). From posthumanism to posthuman ecocriticism. Relations: Beyond Anthropocentrism 4(1), 23-37. https://doi.org/10.7358/rela-2016-001-oppe
• Owen, J., ve Osley, J. (2007, Nisan 1). Bill of rights for abused robots. Independent. https://www.independent.co.uk/news/science/bill-of-rights-for-abused-robots-5332596.html
• Özçelik, Ş. B. (2021). Yapay zekanın veri koruma, sorumluluk ve fikri mülkiyet açısından ortaya çıkardığı hukuki gereksinimler. Adalet Dergisi, (66), 87-116. https://dergipark.org.tr/tr/pub/adaletdergisi/issue/62377/939987
• Özdemir, M. (2021). Posthuman kavramının çerçevesi ve transhümanizm ve posthümanizm literatürlerinin tarihçesi. M. Tekin, ve M. Özdemir (Ed.) içinde, Transhümanizm ve posthümanizm: Disiplinler arası bir çalışma (s. 15-47). Eskiyeni Yayınları.
• Özdoğan, K., Tatari, M. F., ve Bilgin, A. (2021). İnsan, hayvan ve ötesi: Türkiye’de hayvan çalışmaları. Kolektif kitap.
• Özdolanbay, O. (2021). Devlete kuirliğimizi emanet etmeli miyiz? Posthuman kuir bakış açısından bir hümanizm eleştirisi. Pasajlar, (7), 171-195.
• Özkan Şahin, G., ve Şahin, Ç. (2022). Yapay zekalı varlıklara elektronik kişilik modeli tanınmasına ilişkin Eurobotics raporu ve fikri mülkiyet sorunu bağlamında meseleye yaklaşım. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 13(1), 110-128. https://doi.org/10.21492/inuhfd.981080
• Özler, N. (2011). Kur’an’da insanın olumlu ve olumsuz özellikleri [Yayımlanmamış master tezi]. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Öztürk, Ş. (Ed.) (2019). İnsan sonrası. Cogito, (95-96).
• Öztürk, Y. N. (2012). Kur’an’da insan kavramı. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 1-15. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuilah/issue/967/10907
• Parviainen, J., ve Turja, J. (2021). Toward abiozoomorphism in social robotics? Discussion of a new category between mechanical entities and living beings. Journal of Posthuman Studies, 5(2), 150-168. https://doi.org/10.5325/jpoststud.5.2.0150
• Parviainen, J., ve Coeckelbergh, M. (2021). The political choreography of the Sophia robot: Beyond robot rights and citizenship to political performances for the social robotics market. AI & Society, 36, 715-724. https://doi.org/10.1007/s00146-020-01104-w
• Polat, E., ve Kahraman, S. (2021). Antroposen çağı’nda pandemi ve kentlerin durumu. Antropoloji, (41), 21-31. https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.810841
• Regan, T. (1983). The case for animal rights. University of California Press.
• Regan, T. (2005). Hayvan hakları için temel argümanlar. Birikim Dergisi, (195), 31-36.
• Regan, T. (2007). Kafesler boşalsın: Hayvan haklarıyla yüzleşmek (S. Çağlayan, Çev.). İletişim Yayınları. (Özgün eserin basımı 2006)
• Robbins, A. (2015). How to understand the results of the climate change summit: Conference of Parties21 (COP21) Paris. Journal of Public Health Policy, 37, 129–132. https://doi.org/10.1057/jphp.2015.47
• Robertson, R. (2014) Human rights vs. robot rights: Forecasts from Japan. Critical Asian Studies, 46(4), 571-598. https://doi.org/10.1080/14672715.2014.960707
• Roden, D. (2018). Speculative posthumanism. R. Braidotti, ve M. Hlavajova (Ed.) içinde. Posthuman glossary (s. 398-401). Bloomsbury Academic Press.
• Russell, S. J., ve Norvig, P. (1995). Artificial intelligence a modern approach. Prentice Hall, Inc.
• Ryan, D. (2019). Hayvan kuramı eleştirel bir giriş (A. Alkan, Çev.). İletişim Yayınları. (Özgün eserin basımı 2015)
• Ryder, R. D. (2003) Painism: A modern morality. Open Gate Press.
• Ryder, R. D. (2004). Speciesism revisited. Think, 2(6), 83-92. https://doi.org/10.1017/S1477175600002840
• Sarıtaş, E. (2016). İnsan dışı hayvanlar ve adalet. ViraVerita E-Dergi, (1), 1-18. https://dergipark.org.tr/tr/pub/viraverita/issue/22433/240068
• Say, C. (2018). 50 soruda yapay zeka (3. baskı). Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Schmitt, B. (2020). Speciesism: An obstacle to AI and robot adoption. Marketing Letter 31, 3-6. https://doi.org/10.1007/s11002-019-09499-3
• Schröder, W. M. (2021). Robots and rights: Reviewing recent positions in legal philosophy and ethics. J. von Braun, M. S. Archer, G. M., Reichberg, ve M. Sánchez Sorondo (Ed.) içinde, Robotics, AI, and humanity (s. 191-203). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-030-54173-6_16
• Semerci, P. U. (2013). Ayrımcılık bağlamında yoksulluk ve sosyal dışlanma. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Ed) içinde. Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar (s. 189-198). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Severson, R. L., ve Carlson, S. M. (2010). Behaving as or behaving as if? Children’s conceptions of personified robots and the emergence of a new ontological category. Neural Networks, 23(8-9), 1099-1103. https://doi.org/10.1016/j.neunet.2010.08.014
• Sezen, A. (2021). Bireyin ölümsüzlük arayışı bağlamında transhümanizmi düşünmek. M. Tekin, ve M. Özdemir (Ed.) içinde, Transhümanizm ve posthümanizm: Disiplinler arası bir çalışma (s. 107-138). Eskiyeni Yayınları.
• Sharkey, A. J. C. (2016). Should we welcome robot teachers?, Ethics and Information Technology, 18, 283-297. https://doi.org/10.1007/s10676-016-9387-z.
• Sim, S. (2020). Postmodernizm ve felsefe. S. Sim (Ed.) içinde, Routledge postmodernizm rehberi (M. Erkan, ve A. Utku, Çev.). Nobel Yayınları.
• Singer, P. (2015). Why speciesism is wrong: A response to Kagan. Journal of Applied Philosophy, 33, 31–35. https://doi.org/10.1111/japp.12165
• Singer, P. (2018). Hayvan özgürleşmesi (H. Doğan, Çev.). Ayrıntı Yayınları. (Özgün eserin basımı 1975)
• Somersan, S. (2013). Irkların olmadığı bir dünyada ayrımcılık. K. Çayır, ve M. Ayan Ceyhan (Eds) içinde, Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar (s. 199-211). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Sparrow, R. (2002). The March of the robot dogs. Ethics and Information Technology, 4, 305–318. https://doi.org/10.1023/A:1021386708994
• Subero-Navarro, A., Pelegrín-Borondo, J., Reinares-Lara, E., ve Olarte-Pascual, C. (2022). Proposal for modeling social robot acceptance by retail customers: CAN model + technophobia. Journal of Retailing and Consumer Services, 64, 102813. https://doi.org/10.1016/j.jretconser.2021.102813
• Sugiura, T., Sumida, H., Yokoyama, S., ve Ono, H. (2012). Overview of recent effects of global warming on agricultural production in Japan. Japan Agricultural Research Quarterly, 46(1), 7-13. https://doi.org/10.6090/jarq.46.7
• Şahin, M. (2021). Türkiye’deki transhümanizm ve posthümanizm çalışmalarınının bibliyometrik analizi. M. Kızılgeçit, M. Yeşilyurt, ve R. Ertuğay (Ed.) içinde, Uluslararası yapay zekâ, transhümanizm, posthümanizm ve din sempozyumu. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Şen, Z. (2009). Global warming threat on water resources and environment: A review. Environmental Geology, 57, 321–329. https://doi.org/10.1007/s00254-008-1569-5
• Taylor, C. (2014). Seküler çağ (D. Körpe, Çev.). İş Bankası Yayınları. (Özgün eserin basımı 2007)
• Taylor, S. E., Peplau, L. A., ve Sears, D. O (2007). Sosyal psikoloji (A. Dönmez, Çev.). İmge Kitabevi Yayınları. (Özgün eserin basımı 2005)
• Tegmark, M. (2019). Yaşam 3.0: Yapay zeka çağında insan olmak (E. C. Göksoy, Çev.). Pegasus Yayınları. (Özgün eserin basımı 2017)
• Trenberth, K. E. (2018). Climate change caused by human activities is happening and it already has major consequences, Journal of Energy & Natural Resources Law, 36(4), 463-481. https://doi.org/10.1080/02646811.2018.1450895
• Tung, V. W. S., ve Law, R. (2017). The potential for tourism and hospitality experience research in human-robot interactions. International Journal of Contemporary Hospitality Management, 29(10), 2498-2513. https://doi.org/10.1108/IJCHM-09-2016-0520
• Turkle, S. (2010). In good company? On the threshold of robotic companions. Y. Wilks (Ed.) içinde, Close engagements with artificial companions (s. 3–10). John Benjamins Publishing Company. https://doi.org/10.1075/nlp.8.03tur
• Turner, J. (2019). Robot rules: Regulating artificial intelligence. Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1007/978-3-319-96235-1
• Tüzen, M. A. (2018). Hiyerarşik varlık zincirinden modern bireyin doğuşuna. Mavi Atlas, (6), 107-125 . https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.495615
• Ulmer, J. B. (2017). Posthumanism as research methodology: inquiry in the Anthropocene. International Journal of Qualitative Studies in Education, 30(9), 832-848. https://doi.org/10.1080/09518398.2017.1336806
• Ulnicane, I. (2022). Artificial intelligence in the European Union. Policy, ethics and regulation. T. Hoerber, G. Weber, ve I. Cabraz (Ed.) içinde, The Routledge handbook of European ıntegrations (s. 254-269). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429262081-19
• Ülgen, G. O. (2019). Aristoteles’te ve Derrida’da hayvan sorusu [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. http://hdl.handle.net/11655/12021
• Van Den Abbeele, G. (2020). Postmodernizm ve eleştirel teori. S. Sim (Ed.) içinde, Routledge postmodernizm rehberi (M. Erkan, ve A. Utku, Çev.). Nobel Yayınları.
• Whitby, B. (2005). Yapay zekâ (Ç. Karabağlı, Çev.). İletişim Yayınları. (Özgün eserin basımı 1988)
• Winkle, K., Melsión, G. I., McMillan, D., ve Iolanda, L. (2021). Boosting robot credibility and challenging gender norms in responding to abusive behaviour: A case for feminist robots. Companion of the 2021 ACM/IEEE international conference on human–robot interaction, 29–37. https://doi.org/10.1145/3434074.3446910
• Wolfe, C. (2010). What is posthumanism? University of Minnesota Press.
• Wolfe, C. 2003). Animal rites: American culture, the discourse of species, and posthumanist theory. The University of Chicago Press. https://doi.org/10.7208/chicago/9780226905129.001.0001
• Yazgünoğlu, K. C. (2021). Öte-insan bedenleri: Nesneler, ekolojiler ve moleküller. Pasajlar, (7).
• Yılmaz, O. G. (2021). Yargı uygulamasında yapay zekâ kullanımı - Yapay zekâ hâkim cübbesini giyebilecek mi? Adalet Dergisi, (66), 379-415. https://dergipark.org.tr/tr/pub/adaletdergisi/issue/62377/940417