Kadıini Mağarası Geç Kalkolitik/Erken Tunç Çağı İskelet Topluluğunun Demografik Analizi

Yıl 2019, Sayı: 38, 65 - 78, 20.12.2019

N. Damla Yılmaz Usta

https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.532002

Cited By: 2

Öz

Antalya ilinin Alanya ilçesinde yer alan Kadıini Mağarası’ndan Alanya Müzesi Başkanlığı’nda 2017 yılında gerçekleştirilen kurtarma çalışmalarında Geç Kalkolitik / Erken Tunç Çağı’na tarihlendirilen insan iskelet kalıntıları gün yüzüne çıkarılmıştır. Bu çalışmada minimum 90 bireyin olduğu tespit edilen Kadıini topluluğunun demografik özelliklerinin analiz edilmesi amaçlanmıştır. Kadıini topluluğunda bebek ve çocukların (15 yaş altı) ölüm oranı %37,78’dir. Toplulukta onarlı yaş aralıklarına göre en yüksek ölüm oranı (dx: %35,56) 10-19 yaş grubundadır. 0-9 yaş grubu, ölüm oranının (%22,22) görece az; yaşam beklentisinin ise (e0x: 19,56 yıl) en yüksek görüldüğü dönemdir. Ortalama yaşam uzunluğu (15+ yaş; 25,9 yıl), Anadolu Kalkolitik ve Tunç Çağı toplumları arasında değerlendirildiğinde düşüktür. Toplulukta 40 yaştaki yaşam beklentisi (e0x) 5 yıl gibi az bir süredir ve 50 yaş üzerinde yaşayan bireye rastlanmamıştır. Kadınların ortalama yaşam uzunluğu (24,5 yıl) erkeklere göre (26,8 yıl) azdır. Toplulukta 45 yaş üzerinde hayatta kalma şansı (Ix) ve yaşam beklentisi (e0x), kadın bireylerde sonlanırken erkek bireylerde (Ix: %11,54; e0x: 5yıl) az oranda da olsa devam etmektedir. Demografik bulgulardan Kadıini’nin genç ve büyüyen nüfusa sahip bir topluluk olduğu, bununla birlikte Anadolu’nun bazı tarihöncesi toplumlarında olduğu gibi yaşam şartlarından kadınların daha fazla etkilendiği söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Paleodemografi, ortalama ölüm yaşı, yaşam uzunluğu, hayatta kalma şansı, yaşam beklentisi

Teşekkür

Kadıini Mağarası kurtarma çalışmalarına başkanlık yapan Alanya Müzesi Müdürü Seher Türkmen’e, çalışmalarda görev alan Alanya Müzesi uzmanları Ferit Coşkun, Faruk Yılmazer, Musa Kabasakal, Gülcan Demir, Belgin Savaş, Mutlu İlhan, Şerife Sezer, Özgül İşlek’e; Süleyman Demirel Üniversitesi Biyospeleoloji Araştırmalar Topluluğu (BAT) ve Isparta Uygulamalı Bilimler Üniversitesi Mağara Araştırmaları Topluluğu Başkanı Doç. Dr. Gökhan Aydın’a; Akdeniz Üniversitesi Mağara Araştırmaları Topluluğu (AKÜMAK) üyeleri Buğra Demirkıran, Deniz Can Çay, Hüseyin Üstündağ, Orhan Özdemir, Yiğit Ahmet Sayan ve Anadolu Speleoloji Grubu Derneği (ASPEG) üyeleri Nida Dinç, Alper Utku, Uğur Mumcu Akkaya’ya; Süleyman Demirel Üniversitesi Arama Kurtarma ve İlk Yardım birimi üyeleri Orçun İpekoğlu ve Alper Yaman’a; çalışmalara maddî katkılarından dolayı Alanya Belediyesi Fen İşleri Müdürü Murat Satı’ya; laboratuvar çalışmalarında iskeletlerin üzerindeki kalsitin temizlenmesi için uygun kimyasal çözeltileri hazırlayan ve temizlik işlemlerinin güvenli şekilde yapılmasını üstlenen SDÜ Kimya Bölümü’nden Dr. Öğr. Üyesi Güzide Ertokuş’a teşekkür ederiz.

Demographical Analysis of the Late Chalcolithic/Early Bronze Age Skeletal Population in Kadıini Cave

Öz

In the rescue works carried out by the Alanya Museum in 2017 in the Kadıini Cave in the Alanya district of Antalya province, the human skeleton remains dating to the Late Chalcolithic / Early Bronze Age were unearthed. The minimum number of individuals among these skeletal remains was 90. A total of 90 individuals were examined in order to analyze the demographic characteristics of the human skeletons. In the Kadıini community, the mortality rate of infants and children is 37,78%. According to the age groups at the life table, the highest mortality rate in the community (dx: 35,56%) is the 10-19 age group. In the 0-9 age group, mortality rate is a relatively low (22,22%) but life expectancy rate is the highest (e0x: 19,56 years). The longevity for adults (15+ age; 25,9 years) is low when evaluated among some Anatolian Chalcolithic and Bronze Age populations. The life expectancy at age 40 (e0x) in the community is as low as 5 years and no individual living above 50 years old has been found. The longevity for women (24,5 years) is shorter than it is for men (26,8 years).The life expectancy among surviving individuals who are over 45 years of age in the community ended in women but continued in male (Ix: 11,54%; e0x: 5years). The demographic findings exhibit that Kadıini was probably a community with a young and growing population, also that the women were probably more affected by living conditions as seen in some prehistoric societies of Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Paleodemography, mean age at death, longevity, survival chance, life expectancy

Kaynakça

• Abay, E. (2011). Preliminary report on the survey project of Çivril, Baklan and Çal plains in the Upper Meander Basin, southwest Anatolia. Ancient Near Eastern Studies, 48,1-87. DOI: 10.2143/ANES.48.0.2119587
• Acsadi, G. Y., ve Nemeski, J. (1970). History of Human Life Span and Mortality. Budapest: Academia Kiado.
• Açıkkol, A. (2000). Küçükhöyük Eski Tunç Çağı İnsanlarının Paleoantropolojik Açıdan İncelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Açıkkol Yıldırım, A. (2013). Oylum Höyük Toplumunun (Orta Tunç Çağı, Kilis) Paleodemografik Yapısı, ZfWT, 5(3), 35-48.
• Açıkkol, A., Yılmaz, H., Baykara, İ, ve Şahin, S. (2004). Kütahya Ağızören Hitit İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi ve Tunç Çağı Anadolu Halkları Arasındaki Yeri. Antropoloji, 17, 1-26. DOI: 10.1501/antro_0000000211
• Açıkkol Yıldırım, A., Gözlük Kırmızıoğlu, P., ve Genç, E. (2014). Kuriki Höyük İskeletleri. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 29, 203-215.
• Akın, A., ve Ersoy, K. (2012). 2050’ye Doğru Nüfus Bilim ve Yönetim: Sağlık Sistemine Bakış. İstanbul: TÜSİAD-T/2012-11/533.
• Aksu, L. (1998). Dünya’da ve Türkiye’de Nüfus Analizleri. Sosyoloji Konferansları, 25, 219-311.
• Alkan, Y., ve Erkman, A. C. (2013). 2010-2011 Van Kalesi Höyüğü İskeletlerinin Paleodemografik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 28, 97-104.
• Alpaslan Roodenberg, S. (2008a). The Early Bronze Age Human Remains. J. Roodenberg ve S. Alpaslan-Roodenberg (Ed.) içinde, Life and Death in a Prehistoric Settlement in Northwest Anatolia: The Ilıpınar Excavations Vol III (s. 347-360). Nederlands: Institute Voor Her Nabije Oosten.
• Alpaslan Roodenberg, S. (2008b). The Neolithic cemetery. The anthropological view, J. Roodenberg ve S. Alpaslan-Roodenberg (Ed.) içinde, Life and Death in a Prehistoric Settlement in Northwest Anatolia: The Ilıpınar Excavations Vol. III (s. 35-68). Nederlands: Institute Voor Her Nabije Oosten.
• Angel, J. L. (1970). Appendix: Human Skeletal Remains at Karataş. American Journal of Archaeology, 74(3), 253-259. DOI: 10.2307/503101
• Angel, J. L. (1972). Ecology and population in the Eastern Mediterranean. World Archaeology, 4(1), 88-105. DOI: 10.1080/00438243.1972.9979522
• Angel J. L. (1975). Paleoecology, Paleodemography and Health. S. Polgar (Ed.) içinde, Population, ecology and social evolution (s. 167-190). Chicago: The Hague Adine. DOI: 10.1515/9783110815603.167
• Angel, J. L. (1984). Health as a crucial factor in the changes from hunting to developed farming in the eastern Mediterranean. M. N. Cohen ve G. J. Armelagos (Ed.) içinde, Paleopathology at the Origins of Agriculture (s. 51-74), Michigan University: Academic Press.
• Angel, J. L. (1986). The Physical Identity of the Trojans. M. J. Mellink (Ed.) içinde, Troy And Trojan War: A Symposium Held at Bryn Mawr College October 1984 (s. 63-76), USA: Bryn Mawr College Press.
• Arman, O. (1991). Elazığ/Aşvankale Yakınçağ İskeletlerinin Paleodemografik Açıdan İncelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Atamtürk, D. ve Duyar, İ. (2010). Resuloğlu İskeletlerinin (Uğurludağ, Çorum) İskeletlerinin Antropolojik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 25, 311-328.
• Bass, W. M. (1995). Human Osteology: A Laboratory and Field Manual. Columbia: Missouri Archaeological Society.
• Başoğlu, O., ve Şener, T. (2015). Ovaören Erken Tunç Çağı İnsanları: Antropolojik Bir İnceleme. HÜSBED, 8(2), 455-475. DOI: 10.17218/husbed.15692
• Başoğlu, O., Gözlük Kırmızıoğlu, Pehlevan, C., Yiğit, A., ve Erkman, A.C. (2015). The People of Diyarbakır/Salat Tepe in the Chalcolithic and Middle Bronze Age. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 15(3): 237-247. DOI: 10.5281/zenodo.32066
• Becks, R., ve Polat Becks A. B. (2013). Girmeler Mağarası-Lykia’da Bir Kalkolitik Dönem Yerleşimi. MAKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(8), 166-183.
• Boz, B., ve Hager, L. D. (2013). Karışmış ve dağılmış insan kemiklerinin sosyal davranış kalıplarının anlaşılmasındaki yeri: Çatalhöyük örneği. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 28, 19-30.
• Brooks, S., ve Suchey, J. M. (1990). Skeletal age estimation based on the os pubis: a comparison of the Acsadi-Nemeskeri and Suchey-Brooks methods. Human Evolution, 5(3), 227-238. DOI: 10.1007/BF02437238.
• Brothwell, D. R. (1981). Digging Up Bones. London: Oxford University Press.
• Buikstra, J. E., ve Ubelaker, D. H. (1994). Standards for data collection from human skeletal remains. Arkansas: Arkansas Archaeological Survey Research Series.
• Büyükkarakaya, A. M. (2017). Tepecik-Çiftlik Neolitik Topluluğunun Demografik Özellikleri. folklor/edebiyat, 23(92), 79-98. DOI: 10.22559/folkloredebiyat.2017.57
• Caldwell, J.C. (2001). The globalization of fertility behaviour. Population and Development Review, 27, 93-115.
• Capuzzo, G., Zanon, M., Dal-Corso, M., Kirleis, W., ve Barceló, J. A. (2018). Highly diverse Bronze Age population dynamics in Central-Southern Europe and their response to regional climatic patterns. PLoS ONE, 13(8), e0200709. DOI: 10.1371/journal.pone.0200709
• Carozza, L., Bouby, L., ve Ballut, C. (2006). Un habitat du Bronze moyen à Cournon-d’Auvergne (Puy-de-Dôme): nouvelles données sur la dynamique de l’Âge du Bronze moyen sur la bordure méridionale du Massif central. Bulletin de la Société préhistorique française, 103(3), 535-584.
• Caussinus, H., ve Courgeau, D. (2010). Estimer l’âge sans le mesurer en paléodémographie. Population, 65(1), 117-144. DOI: 10.3917/popu.1001.0117
• Cullen, T. (1995). Mesolithic mortuary ritual at Franchthi Cave, Greece. Antiquity, 69(263), 270-289. DOI: 10.1017/S0003598X00064681
• Cullen, T. (1999). Scattered Human Bones at Franchthi Cave: Remnants of Ritual or Refuse. P. P. Betancourt, V. Karageorghis, R. Laffineur ve W-D. Niemeier (Ed.) içinde, Meletemata: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as He Enters His 65th Year (s. 165-171). Liege/Texas: AEGAEUM/University of Texas at Austin.
• Chamberlain, A. T. (2006). Demography in Archaeology. Cambridge: University Press.
• Çırak, A., Çırak, M. T. (2010). Kelenderis/Tiyatro Alanında Yapılan Kazılarda Bulunan İskeletlerin Paleodemografik Analizi. ZfWT, 2(1), 265-281.
• Demirel, F. A. (2013). Amorium Aşağı Şehir Kilisesi Bebek ve Çocuk İskeletleri. DTCF Dergisi, 53(1), 349-364. DOI: 10.1501/Dtcfder_0000001334
• Duyar, İ., Atamtürk, D., Abufaur, B., Özener, E. B. (2017). Sinop Balatlar Kilisesi Kazısından Çıkartılan İskelet ve Mezarlar (MS 13-13’üncü Yüzyıllar). Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 32, 119-132.
• Erdal, Ö. D. (2012). A Possible Massacre at Early Bronze Age Titriş Höyük, Anatolia. International Journal of Osteoarchaeology, 22(1), 1-21. DOI: 10.1002/oa.1177
• Erdal, Ö. D. (2017). Köşk höyük Ortaçağ topluluğunda bebek ve çocuk ölümlülüğü. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 60(3), 88-103.
• Erdal, Ö. D., ve Özbek, M. (2010). Değirmentepe (Malatya) çocuk iskeletlerinin antropolojik analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 25, 279-296.
• Erdal, Ö. D., Eroğlu, S., Erdal, Y. S., ve Büyükkarakaya, A. M. (2003). Şaşal/İzmir İskelet Topluluğunun Paleopatolojik Demografik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 18, 1-14.
• Erdal, Y. S. (1993). İznik Geç Bizans Topluluğunun Demografik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 8, 243-257.
• Erdal, Y. S. (2000). Eski Anadolu toplumlarında çocuk sağlığı ve hastalıkları. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 43, 5-19.
• Erdal, Y. S. (2009). Bademağacı Erken Neolitik İnsanları. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 24, 97-118.
• Erdal, Y. S. (2011). Tasmasor Yakınçağ Nekropolü ve İskeletlerinin Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi. A. Y. Şenyurt (Ed.) içinde, Tasmasor (s. 329-458). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Erdal, Y. S. (2012). The Population Replacement at Arslantepe: Reflections on the human remains. ORIGINI, XXXIV, 301-316.
• Erdal, Y. S. (2013). Life and Death at Hakemi Use. O. P. Nieuwenhuyse, R. Benbeck, P. M. M. G. Akkermans ve J. Rogasch (Ed.) içinde, Interpreting The Late Neolithic of Upper Mezopotamia (s. 213-223). Belgium: Brepols Publishers.
• Erdal, Y. S., ve Erdal, Ö. D. (2012). Organized Violence in Anatolia: A Retrospective Research on the Injuries from the Neolithic to Early Bronze Age. International Journal of Paleopathology, 2(2-3), 78-92. DOI: 10.1016/j.ijpp.2012.09.014.
• Eryurt, M. A., ve Koç, İ. (2009). Yoksulluk ve çocuk ölümlülüğü: Hanehalkı refah düzeyinin çocuk ölümlülüğü üzerindeki etkisi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 52(3), 113-121. Eshed, V., Hershkovitz, I., ve Goring-Morris, A. N. (2008). A Re-Evaluation of Burial Customs in the Pre-Pottery Neolithic B in Light of Paleodemographic Analysis of the Human Remains from Kfar Hahoresh, Israel. Paléorient, 34(1), 91-103.
• Faure, É. (2012). “Hautes terres”: l’anthropisation des monts d’Aubrac et du Lévezou (Massif Central, France) durant l’holocène: approche palynologique des dynamiques socio-environnementales en moyenne montagne (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Université Toulouse le Mirail, Toulouse II.
• Fazekas, I., ve Kosa, F. (1978). Forensic Fetal Osteology. Budapest: Akademiai Kiado.
• Gökdemir, S. (2014). Oylum Höyük Erken Tunç Çağı Populasyonunun Paleoantropolojik Analizi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
• Gözlük Kırmızıoğlu, P. (2005). Karagündüz Toplumunun Paleodemografik Açıdan İncelenmesi. Antropoloji, 20, 75-106. DOI: 10.1501/antro_0000000221
• Greulich, W. W. (1957). A comparison of the physical growth and development of American-born and native Japanese children. American Journal of Physical Anthropology, 15(4), 489-515. DOI: 10.1002/ajpa.1330150403
• Güleç, E. (1988). Topaklı Popülasyonunun Demografik ve Paleoantropolojik Analizi. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 5(2), 347-357.
• Güleç, E. (1989). Panaztepe İskeletlerinin Paleoantropolojik ve Paleopatolojik İncelenmesi. Türk Arkeoloji Dergisi, 28, 73-95.
• Güleç, E. (1994). Akdeniz Bölgesi’nde Bulunan Üç Fosil Kafatası. Belleten, LVIII(223), 531-548.
• Güleç, E., Khun, S., Sevim, A., ve Pehlevan, C. (1998). 1996 Yılı Antalya-Antakya Yüzey Araştırması. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 15(2), 247-254.
• Güleç, E., Gültekin, T., Özer, İ., Sağır, M., ve Koca Özer, B. (2007). A Brief Overview of Bio-Anthropological Analysis of Human Skeletal Remains from Anatolia: Early Neolithic to Ottoman Empire. Human Evolution, 22(3-4), 211-229.
• Güleç, E., ve Özer, İ (2009). Dilkaya Ortaçağ İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi. H. Sağlamtimur, E. Abay, Z. Derin, A. Ü. Erdem, A. Batman, F. Dedeoğlu, M. Erdalıran, M. B. Baştürk, ve E. Konakçı (Ed.) içinde, Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (s. 319-332). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Hillson, S. W., Larsen, C. S., Boz, B., Pilloud, M. A., Sadvari, J. W., Agarwal, S. C., ... , Haddow, S. D. (2013). The Human Remains I: Interpreting Community Structure, Health, and Diet in Neolithic Çatalhöyük. I. Hodder (Ed) içinde, Humans and Landscapes of Çatalhöyük: Reports from the 2000-2008 Seasons (s. 339-396). London: British Institute at Ankara.
• Hopa, R. D. (2002). Paleodemography: looking back and thinking ahead, R. D. Hopa, ve J. W. Vaupel (Ed.) içinde, Paleodemography: Age Distributions from skeletal samples (s. 9-28). New York: Cambridge University Press.
• Hopa, R. D., Vaupel, J. W. (2002). Paleodemography: Age Distributions from skeletal samples. New York: Cambridge University Press.
• Howell, N. (1976). Toward a uniformitarian theory of human paleodemography. R. H. Ward, ve K. M. Weiss (Ed.) içinde, The demographic evolution of human populations (s. 25-40). New York: Academic Press.
• Ilan, D., ve Rowan, Y. (2015). The Judean Desert as a Chalcolithic Necropolis. Journal of Mediterranean Archaeology, 28(2), 171-194. DOI: 10.1558/jmea.v28i2.29530
• Johansson, R., ve Horowitz, B. (1986). Estimating Mortality in Skeletal Populations: Influence of the Growth Rate on the Interpretation of Levels and Trends during the Transition to Agriculture. American Journal of Physical Anthropology, 71(2), 233-250. DOI: 10.1002/ajpa.1330710211
• Kadıini Mağarası Sonuç Raporu (KMSR) (2017). Kadıini Mağarası 2017 Yılı Kurtarma Çalışmaları Sonuç Raporu. T. C. Alanya Müzesi Müdürlüğü, Antalya.
• Knüsel, C., Robb, J., ve Tafuri, M. A. (2016). The Human Skeletal Remains From Scaloria Cave. E. S. Elster, E. Isetti, J. Robb, ve A. Traverso (Ed.) içinde, The Archaeology Of Grotta Scaloria Ritual in Neolithic Southeast Italy (s. 117-130). USA: University of California.
• Koca Özer, B., Gültekin T., Özer, İ., Sağır, M., ve Güleç, E. (2008). Longevity in Ancient Anatolian and Turkish Populations from Neolithic to Present. E.B. Bodzsar, ve C. Susanne (Ed.) içinde, Ageing Related Problems in Past and Present Populations (s. 45-58). Biennial Books of EAA.
• Konuk Şener, D., ve Ocakçı, A. F. (2014). Yoksulluğun Çocuk Sağlığı Üzerine Çok Boyutlu Etkileri. Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi, 13(1), 57-68. DOI: 10.1501/Ashd_0000000098
• Koruyucu, M. M. (2019). Anadolu Erken Tunç Çağı Topluluklarında Ağız ve Diş Sağlığı (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kökten, K. (1959). Tarsus-Antalya Arası Sahil Şeridi Üzerinde ve Antalya Bölgesinde Yapılan Tarihöncesi Araştırmaları. Türk Arkeoloji Dergisi, VIII(2), 10-16.
• Krogman, W. M., İşcan, M.Y. (1986). The Human Skeleton in Forensic Medicine. Springfield, Illinois: Charles C. Thomas.
• Larsen, C. S., Hillson, S. W., Boz, B., Pilloud, M. A., Sadvari, J. W., Agarwal, S. C., ... , Knüsel, C.J. (2015). Bioarchaeology of Neolithic Çatalhöyük: Lives and lifestyles of an early farming society in transition. Journal of World History, 28(1), 27-68. DOI: 10.1007/s10963-015-9084-6
• Lovejoy, C. O., Meindl, R. S., Pryzbeck, T. R., ve Mensforth, R. P. (1985). Chronolological metamorphosis of the auricular surface of the ilium: A new method for the determination of adult skeletal age at death. American Journal of Physical Anthropology, 68(1), 15-28. DOI: 10.1002/ajpa.1330680103
• Maresh, M. M. (1970). Measuraments from roentgenograms. R.W. McCammon (Ed.) içinde, Human Growth and Development (s. 157-200). Springfield: Thomas.
• Massa, M. (2014). M.Ö. III. Binyılın Sonunda Batı ve İç Anadolu’da Yıkımlar, Terk Etmeler, Sosyal Yapıda Yeniden Örgütlenme ve İklimsel Değişim. E. Sökmen, ve B. Erciyas (Ed.) içinde, Arkeoloji’de Bölgesel Çalışmalar Sempozyum Bildirileri, Yerleşim Arkeolojisi Serisi 4 (s. 89-123). İstanbul: Ege Yayınları.
• Mays, S. (1998). The Archaeology of Human Bones. Londra: Taylor & Francis.
• Meindl, R. S., Lovejoy, C. O. (1985). Ectocranial suture closure: A revised method fort he determination of skeletal age at death based on the lateral-anterior sutures. American Journal of Physical Anthropology, 68(1), 57-66. DOI: 10.1002/ajpa.1330680106
• Müller, J. (2015). Bronze Age Social Practices: Demography and Economy, Forging Long-Distance Exchange, P. Suchowska-Ducke, S. S. Reiter, ve H. Vandkilde (Eds.) içinde, Mobility of Culture in Bronze Age Europe (s. 225-230). Oxford.
• Neustupný, E. (2004). Prehistoric Demography, Exploratory Workshop on “Archaeology and Genetics”, Toulouse. https://www.kar.zcu.cz/texty/Neustupny_PrehistoricDemographyToulouse.pdf adresinden edinildi (Son Erişim: 14.12.19).
• Okyay, P., Atasoylu, G., Meteoğlu, D., Demiröz, H., Çobanoğlu, M., ve Beşer, E. (2006). Aydın İlinde 2004 Yılı Bebek Ölümleri Ve Ölü Doğumlar: Bildirim Sorunları, Tanımlayıcı Özellikleri ve Nedenleri, ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 7(2), 3-12.
• Ökse, A.T. (2005). Eski Çağdan günümüze ölü gömme ve anma gelenekleri. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 5, 1-8.
• Özbek M. (1985). Değirmentepe eski insan topluluklarının demografik ve antropolojik açıdan analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 1, 107-130.
• Özbek, M. (1998). Human skeletal remains from Aşıklı, A Neolithic village near Aksaray, Turkey, G. Arsebük, M. J. Mellink, ve W. Schirmer (Ed.) içinde, Light on the Black Hill (s. 567-579). İstanbul: Ege Yayınları.
• Özbek, M. (2000). Öküzini İnsanlarının Antropolojik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 15, 127-144.
• Özbek, M. (2004). Çayönü’nde İnsan. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Özbek, M., ve Erdal, Ö. D. (2006). Anadolu’nun bazı Neolitik ve Kalkolitik topluluklarında bebek ölümleri ve olası nedenleri. Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 6, 41-52.
• Özcebe, H. (2006). Çocuk Sağlığını Etkileyen Faktörler. Ç. Güler, ve L. Akın (Ed.) içinde, Halk Sağlığı: Temel Bilgiler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, S. (2011). Anadolu Tunç Çağı İnsan İskeletlerinin Paleodemografik ve Morfometrik Analizi: Kütahya Seyitömer Örneği (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Özer, İ., ve Sağır, M. (2003). Dilkaya ve Bazı Eski Anadolu Toplumlarında Uzun Kemiklerin Çevre Ölçülerinden Cinsiyet Tayini. Antropoloji, 16, 87-98. DOI: 10.1501/antro_0000000286
• Özer, İ., Sevim, A., Pehlevan, C., ve Arman, O. (1999). Karagündüz Kazısından Çıkarılan İskeletlerin Paleoantropolojik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 14, 75-96.
• Paine, R. R., Boldsen, J. L. (2002). Linking age-at-death distributions and ancient population Dynamics: a case study. R. D. Hopa, ve J.W. Vaupel (Ed.) içinde, Paleodemography: Age Distributions from Skeletal Samples (s. 169-180), New York: Cambridge University Press.
• Robb, J., Elster, E. S., Isetti, E., Knüsel, C. J., Tafuri, M. A., ve Traverso, A. (2015). Cleaning the dead: Neolithic ritual processing of human bone at Scaloria Cave, Italy. Antiquity, 89(343), 39-54. DOI: 10.15184/aqy.2014.35
• Sagona, A., ve Zimansky, P. (2015). Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye’nin En Eski Kültürleri: MÖ 1.000.000-550. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sağır, M., Satar, Z., Özer, İ., ve Güleç, E. (2011). Birecik Barajı İlk Tunç Çağı İskeletlerinin Paleoantropolojik Analizi. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 26, 273-290.
• Sang, L. (2010). Burial practices of the third Millennium BCE in the Middle Euphrates region: An interpretation of funerary rituals. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Eberhard Karls Universität, Tübingen.
• Sevim, A. (1993). Elazığ/Tepecik Ortaçağ İskeletlerinin Paleodemografik Açıdan Değerlendirilmesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Sevim, A. (2006). Paleoanthropologic Analysis of the human Skeletal Remains From The Yüceören Necropololis. Y. Şenyurt, A. Akçay, ve Y. Kamış (Ed.) içinde, Yüceören. Ankara: Gazi Üniversitesi ARÇED.
• Sevim, A., Pehlevan, C., Açıkkol, A., Yılmaz, H., ve Güleç, E. (2002). Karagündüz Erken Demir Çağı İskeletleri, Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 17, 37-49.
• Sevim, A., Açıkkol, A., ve Yılmaz, H. (2005). Çavlum İskeletlerinin Plaoeantropolojik Analizi. I. Uluslararası Dünden Bugüne Eskişehir Sempozyumu (12–15 Mayıs 2004) Bildiri Kitabı (s. 337-355). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
• Scheuer, L., ve Black, S. (2000). Developmental Juvenile Osteology. Elsevier, Academic Press.
• Signoli, M., Séguy, I., Biraben, J-N., ve Dutour, O. (2002). Paleodemography and Historical Demography in the Context of an Epidemic: Plague in Provence in the Eighteenth Century. Population (English Edition), 57(6), 829-854. DOI: 10.2307/3246618
• Silibolatlaz Baykara, D. (2019). Tatıka Erken Tunç Çağı (I-II) Ritüel Uygulamalarının Zooarkeolojik Açıdan Değerlendirmesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 18(1), 549-564. DOI: 10.21547/jss.482866
• Spradley, M.K., Jantz, R.L. (2011). Sex Estimation in Forensic Anthropology: Skull Versus Postcranial Elements. Journal of Forensic Sciences, 56(2), 289-296. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2010.01635.x
• Steadman, S. R. (2011). The Early Bronze Age on the Plateau. S. R. Steadman, ve G. McMahon, G. (Ed.) içinde, The Oxford Handbook of Ancient Anatolia. Oxford: Oxford University Press. DOI: 10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0010
• Şenyürek, M. S. (1958). Antalya Vilayetinde Öküzini’nde Bulunan Bir İnsan İskeletinin Tetkiki. Belleten, XXII(88), 466-515.
• Tezcan, S. (1985). Türkiye’de Bebek ve Çocuk Ölümleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yayını (No. 85/26).
• Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2012a). Türkiye İstatistik Yıllığı 2011. TÜİK Yayın No: 3665. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu. http://istmat.info/files/uploads/47802/turkeys_statistical_yearbook_2011.pdf adresinden edinildi (Son Erişim: 14.12.19).
• TÜİK (2012b). İstatistiklerle Kadın 2012. TÜİK Yayın No: 3904. Ankara: Türkiye İstatistik Kurumu. http://esitizberaberiz.org/wp-content/uploads/2014/02/TUİK-İstatistiklerle-Kadın-2012.pdf adresinden edinildi (Son Erişim: 14.12.19).
• TÜİK (2016). Demografik Göstergeler, 2000-2025. http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1636 adresinden edinildi (Son Erişim: 14.12.19). Ubelaker, D. H. (1989). Human Skeletal Remains: Excavation, Analysis, Interpretation. Chicago: Smithsonian Instution, Aldire Publishing Company.
• Uysal, G. (1995). Oylum Höyük çocuklarının paleopatolojik açıdan incelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 12(1-2), 187-206.
• Uysal, G. (2006). Gre Virike İskelet Kalıntılarının Paleoantropolojik Analizi. B. Avunç (Ed.) içinde, Hayat Erkanal’a Armağan: Kültürlerin Yansıması (s. 759-762). İstanbul: Homer Yayınevi.
• Üstündağ, H., ve Demirel, F. A. (2008). Alanya Kalesi Kazılarında Bulunan İnsan İskeletlerinin Osteolojik Analizi. Türk Arkeoloji ve Etnoğrafya Dergisi, 8, 79-90.
• Workshop of European Anthropologists (WEA) (1980). Recommandations for age and sex diagnoses of skeletons, Journal of Human Evolution, 9(7), 518-549. DOI: 10.1016/0047-2484(80)90061-5
• Webb, P. P. A., ve Suchey, J. M. (1985). Epiphyseal union of the anterior iliac crest and medial clavicle in a modern multiracial sample of American males and females. American Journal of Physical Anthropology, 68(4), 457-466. DOI: 10.1002/ajpa.1330680402
• White, D. T., ve Folkens, P. (2005). Human Osteology Manuel Handbook. USA: Academic Press.
• White, D. T., Black, M. T., ve Folkens, P. (2012). Human Osteology. USA: Academic Press.
• Wittwer-Backofen, U. (1988). Palaeodemography of the Early Bronze Age Cemetery of İkiztepe/Samsun. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 5(2), 175-190.
• Wossink, A. (2009). Challenging Climate Change: Competition and cooperation among pastoralists and agriculturalists in northern Mesopotamia (c. 3000-1600 BC). Leiden: Sidestone Press.
• Yaşar, Z. F., Demirel, A., ve Çankaya, A. (2012). Burdur/Kızılin Mağarası İskeletlerinin Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi. Ç. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(2), 129-142.
• Yiğit, A., Gözlük Kırmızıoğlu, P., İbiş, R., ve Sevim Erol, A. (2011). Çankırı Salur Erken Tunç Dönemi İnsanları. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 26, 273-290.