Körtiktepe’den kalp biçimli kemik bir buluntu

Yıl 2020, Sayı: 40, 44 - 55, 30.12.2020

Vecihi Özkaya Abu Bakar Sıddıq

https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.731862

Cited By: 1

Öz

Yerleşik hayata geçiş beraberinde Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem (PPN) yerleşimlerde maddi kültür değerlerin üretiminde olduğu gibi, insan ve doğa arasındaki yeni etkileşim algılamalarıyla ilişkili olduğu iddia edilen yeni kültsel, ritüel ve sembolik faaliyetler konusunda da devrim niteliğinde değişimleri gündeme getirmiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan ve dünyanın en zengin PPN maddi kültür değerlerine sahip olan Körtiktepe, bu özelliğiyle Batı Asya Neolitiğinin gelişmesi ve yayılmasının öncüsü sayılan çok az sayıdaki erken kültür ve üretim merkezi arasında yer almaktadır. Bu makalede, Körtiktepe’den ortaya çıkarılan son derece büyük rakamlı buluntu topluluğu arasında tek bir örnek olarak bulunan kalp şeklinde bir kemik objeyi sunulmuştur. Morfolojisi, üretim ayrıntıları, olası kullanımı ve genel arkeolojik değerlendirmeler sonucu elde edilen ilk gözlem, kalp biçimli bu eşsiz eserin bilinçli bir şekilde işlendiği ve muhtemelen ölü ritüelde kemik kolye ya da amulet (muska) olarak kullanılmış olabileceğini düşündürmektedir. Zengin ölü hediyeleri içeren üç PPN mezarla beraber ortaya çıkarıldığı bir arkeolojik bağlamında bulunmuş olmasına rağmen, söz konusu kalp biçimli bulgunun günümüzde temsil ettiği “duygu”, “sevgi” veya “aşk” kavramlarıyla ilişkili olup olmadığını tartışmak son derece zordur. Fakat bu eşsiz buluntunun, Batı Asya tarihöncesinde kalp biçiminin varlığını ve ritüel kullanımını MÖ 10. binyıllara dayanan Erken Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem’e kadar taşıması büyük önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

kalp biçimli buluntu, kemik kolye, PPNA, Körtiktepe, Güneydoğu Anadolu

A heart-shaped bone artifact from Körtiktepe

Öz

Along with the emergence of sedentary life, the Pre-Pottery Neolithic (PPN) settlements brought revolutionary changes in production of material cultures as well as cultic and ritual activities, which are often argued to be associated with new waves of interactions between humans and their natural world. Körtiktepe of southeastern Turkey yielded by far the richest PPN assemblage in the world, standing among the very few earliest cultural and production centers which acted to be the predecessors of the development and spread of the Neolithic in West Asia. In this paper, we report a heart-shaped bone artifact which is one of the rarest finds in the extremely large cultural assemblage of Körtiktepe. The manufacture features indicate that the “heart-like” shape of this unique artifact was the product of intentional human activity. Overall archaeological context indicates its probable use as a bone pendant or amulet for the dead; providing the fact of its association with three early PPNA burials, many other ritual objects, and a large number of grave goods. Although difficult to argue for its association with the sense for “emotion”, “affection” or “love” in the present world, it is still significant that the unique specimen traces the symbolic presence and ritual use of the shape of a “heart” in West Asian prehistoric context back to the Early Pre-Pottery Neolithic of around 10000 cal BC.

Anahtar Kelimeler

heart-shaped artifact, bone pendant, PPNA, Körtiktepe, Southeast Anatolia

Kaynakça

• Alarashi, H. (2016). Butterfly beads in the Neolithic Near East: evolution, technology and socio-cultural implications. Cambridge Archaeological Journal, 26(3), 493-512. https://doi.org/10.1017/S0959774316000342
• Antl, W., & Bosch, M. (2015). The use of ivory at the Gravettian site Grub/Kranawetberg, Lower Austria. Anthropologie, 53(1-2), 233-244.
• Arbuckle, B. S. & Özkaya, V. (2006). Animal exploitation at Körtik Tepe: An early Aceramic Neolithic site in southeastern Turkey. Paléorient, 32(2), 113-136. https://doi.org/10.3406/paleo.2006.5193
• Bains, R. (2012). The Social Significance of Neolithic Stone Bead Technologies at Çatalhöyük. Unpublished PhD dissertation. London: Institute of Archaeology, University College London.
• Baird, D., Fairbairn, A., Jenkins, E., Martin, L., Middleton, C. & Pearson, J., Asouti, E., Edwards, Y., Kabukcu, C., Mustafaoğlu, G., Russell, N., Bar-Yosef, O., Jacobsen, G., Wu, X., Baker, A., & Elliott, S. (2018). Agricultural origins on the Anatolian Plateau. PNAS, 115(14), E3077-E3086. https://doi.org/10.1073/pnas.1800163115
• Bar-Yosef, O., & Ibanez, J. J. (2009). Le site Néolithique de Tell Mureybet (Syrie du Nord). En hommage à Jacques Cauvin. Paléorient, 35(2), 125-135.
• Benz, M., Coşkun, A., Weninger, B., Alt, K. W., & Özkaya, V. (2011). Stratigraphy and radiocarbon dates of the PPNA site of Körtik Tepe, Diyarbakır. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 26, 81-100. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arkeometri/26_arkeometri.pdf
• Benz, M., Coşkun, A., Hajdas, I., Deckers, K., Riehl, S., Alt, K. W., Weninger, B. & Özkaya, V. (2012). Methodological implications of new radiocarbon dates from the Early Holocene site of Körtik Tepe, Southeast Anatolia. Radiocarbon, 54(3-4), 291-304. https://doi.org/10.1017/S0033822200047081
• Benz, M., Coşkun, A., Rössner, C., Deckers, K. Riehl, S., Alt, K. W., & Özkaya, V. (2013). First evidence of an Epipaleolithic hunter–fisher–gatherer settlement at Körtik Tepe. Kazı Sonuçları Toplantısı, 34(1), 65-78. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/7332,34kazi1.pdf?0
• Benz, M., Willmy, A., Doğan, F., Şahin, F. S. & Özkaya, V. (2017). A burnt pit house, large scale roasting, and enigmatic Epipaleolithic structures at Körtik Tepe, Southeastern Turkey. Neo-Lithics, 17(1), 3-12.
• Braidwood, R. J. (1983). Jarmo chronology. In L. S. Braidwood, R. J. Braidwood, B. Howe, C. A. Reed, & P J. Watson (Eds.), Prehistoric Archeology along the Zagros Flanks (pp. 537-540). Oriental Institute of the University of Chicago.
• Braidwood, L. S., Braidwood, R. J., Howe, B., Reed, C. A., & Watson, P. J. (eds.), (1983). Prehistoric Archeology along the Zagros Flanks. Oriental Institute of the University of Chicago.
• Chamel, B., Coqueugniot, H., Dutour, O., Mindaoui L., & Le Mort, F. (2017). Interpersonal violence or hunting accident among the last hunter-gatherers? A flint projectile embedded in a thoracic vertebra from the Early Neolithic site of Tell Mureybet, Syria. Paléorient, 43(2), 25-34. https://doi.org/10.3406/paleo.2017.5764
• Christidou, R., Coqueugniot, E., & Gourichon, L. (2009). Neolithic figurines manufactured from phalanges of Equids from Dja’de el Mughara, Syria. Journal of Field Archaeology, 34(3), 319-335. https://doi.org/10.1179/009346909791070844
• Dietrich, O., Heun, M., Notroff, J., Schmidt, K., & Zarnkow, M. (2012). The role of cult and feasting in the emergence of Neolithic communities. New evidence from Göbekli Tepe, south-eastern Turkey. Antiquity, 86(333), 674-695. https://doi.org/10.1017/S0003598X00047840
• Dietrich, O., Köksal-Schmidt, Ç., Notroff, J., & Schmidt, K. (2013). Establishing a radiocarbon sequence for Göbekli Tepe. State of research and new data. Neo-Lithics, 13(1), 36-47.
• Hauptmann, H. (2011). The Urfa region. In M. Özdoğan, N. Başgelen, & P. Kuniholm (Eds.), The Neolithic in Turkey. New Excavations and New Research. The Euphrates Basin (pp. 85-138). Archaeology & Art Publications.
• Hongo, H., Pearson, J., Öksüz, B. & Igezdi, G. (2009). The process of ungulate domestication at Çayönü, Southeastern Turkey: A multidisciplinary approach focusing on Bos sp. and Cervus elaphus. Anthropozoologica, 44(1), 63-78. https://doi.org/10.5252/az2009n1a3
• Honti, S., & Kiss, V. (2013). Bronze hoard from Zalaszabar: New data on the study of the Tolnanémedi Horizon – Part 2. In A. Anders, & G. Kulcsár (Eds.), Moments in Time: Papers Presented to Pál Raczky on His 60th Birthday (pp. 739-755). Budapest: Prehistoric Society, Eötvös Loránd University.
• Karul, N. (2011). Gusir Höyük. In M. Özdoğan, N. Başgelen, & P. Kuniholm (Eds.), The Neolithic in Turkey. New Excavations and New Research. The Tigris Basin (pp. 1-17). Archaeology and Art Publications.
• Kenyon, K. M. (1981). Excavations at Jericho. Vol. III. The Architecture and Stratigraphy of the Tell. British School of Archaeology in Jerusalem.
• Koerper, H., & Kolls, A. L. (1999). The silphium motif adorning ancient Libyan coinage: Marketing a medicinal plant. Economic Botany, 53(2), 133-143. https://doi.org/10.1007/BF02866492
• Kodaş, E. (2019). Un nouveau site du Néolithique Précéramique dans la Vallée du Haut Tigre: Résultats préliminaires de Boncuklu Tarla. Neo-Lithics, 19(1), 3-15.
• Kozlowski, S. K. (1989). Nemrik 9, a PPN Neolithic site in northern Iraq. Paléorient, 15(1), 25-31. https://doi.org/10.3406/paleo.1989.4482
• Kozlowski, S. K. (2002). Nemrik: an Aceramic Village in Northern Iraq. Institute of Archaeology, Warsaw University.
• Lösch, S., Grupe, G., & Peters, J. (2006). Stable isotopes and dietary adaptations in humans and animals at Pre-Pottery Neolithic Nevalı Çori, Southeast Anatolia. American Journal of Physical Anthropology, 131(2), 181-193. https://doi.org/10.1002/ajpa.20395
• Maeda, O. (2018). Lithic analysis and the transition to the Neolithic in the Upper Tigris Valley: recent excavations at Hasankeyf Höyük. Antiquity, 92(361), 56-73. https://doi.org/10.15184/aqy.2017.219
• Mazurowski, R. F. (2012). Tell Qaramel: excavations 2009. Polish Archaeology in the Mediterranean, 21(Research 2009), 559-582.
• Mazurowski, R., & Jamous, B. (2001). Tell Qaramel Excavations 2000. Polish Archaeology in the Mediterranean, 12, 327-341.
• Mazurowski, R. F., Michczynska, D. J., Pazdur, A., & Piotrowska, N. (2009). Chronology of the Early Pre-Pottery Neolithic settlement Tell Qaramel, Northern Syria, in the light of radiocarbon dating. Radiocarbon, 51(2), 771-781. https://doi.org/10.1017/S0033822200056083
• Miyake, Y., Maeda, O., Tanno, K., Hongo, H., & Gündem, C. Y. (2012). New excavations at Hasankeyf Höyük: A 10th millennium cal. BC site on the Upper Tigris, Southeast Anatolia. Neo-Lithics, 12(1), 3-7.
• Moore, A. M. T., Hillman, G. C., & Legge, A. J. (1975). The Excavation of Tell Abu Hureyra in Syria: A preliminary report. Proceedings of the Prehistoric Society, 41, 50-77. https://doi.org/10.1017/S0079497X00010902
• Moore, A. M. T., Gowlett, J. A. J., Hedges, R. E. N., Hillman, G. C., Legge, A. J., & Rowley-Conwy, P. A. (1986). Radiocarbon accelerator (AMS) dates for the Epi-paleolithic settlement at Abu Hureyra, Syria. Radiocarbon, 28(3), 1068-1076. https://doi.org/10.1017/S0033822200020130
• Özbaşaran, M., Duru, G., & Stiner, M. (eds.) (2018). The Early Settlement at Aşıklı Höyük: Essays in Honor of Ufuk Esin. Zero Books.
• Özdoğan, M., & Özdoğan, A. (1998). Buildings of cult and the cult of buildings. In G. Arsebük, M. Mellink, & W. Schirmer (Eds.), Light on Top of the Black Hill. Studies Presented to Halet Çambel (pp. 581-601). Ege Yayınları.
• Özkaya, V. (2004). 2002 yılı Körtik Tepe kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 25(1), 103-116. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/25_kazi_1.pdf
• Özkaya, V. (2007). Körtik Tepe 2005 yılı kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 28(1), 29-50. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/28_kazi_1.pdf
• Özkaya, V. (2009). Excavations at Körtik Tepe. A new Pre-Pottery Neolithic A site in Southeastern Anatolia. Neo-Lithics, 9(2), 3-8.
• Özkaya, V., & Coşkun, A. (2009). Körtik Tepe, A new Pre-Pottery neolithic A site in Southeastern Anatolia. Antiquity, 83/320: Project gallery.
• Özkaya, V. & Coşkun, A. (2011). Körtik Tepe 2009 yılı kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 32(1), 81-100. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/32_kazi_1.pdf
• Özkaya, V., & Şahin, F. S. (2018). Körtik Tepe 2016 kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 39(1), 15-28. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/60212,39kazi1pdf.pdf?0
• Özkaya, V., & Şahin, F. S. (2019). Körtik Tepe 2017 kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 40(3), 575-594. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/63785,40kazi3pdf.pdf?0
• Özkaya, V., & San, O. (2002). Körtik Tepe arkeolojik kazıları. Kazı Sonuçları Toplantısı, 23(2), 423-434. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/23_kazi_2.pdf
• Özkaya, V., & San, O. (2003). Körtik Tepe 2001 kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 24(2), 423-436. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/24_kazi_2.pdf
• Özkaya, V., San, O., Barın, G., Coşkun, A., Aksoy, M., & Şahin, F. S. (2008). Körtik Tepe 2006 kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 29(1), 351-370. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/29_kazi_1.pdf
• Özkaya, V., San, O., Coşkun, A., Şahin, F. S., & Kartal, M. (2009). Körtik Tepe 2007 kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 30(1), 85-106. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/30_kazi_1.pdf
• Özkaya, V., Coşkun, A., San, O., Şahin, F. S., Barın, G., Kartal, M., & Erdal, Y. S. (2010). Körtik Tepe 2008 yılı kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 31(1), 511-535. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/kazilar/31_kazi_1.pdf
• Özkaya, V., Coşkun, A., Benz, M., Erdal, Y. S., Atıcı, L., & Şahin, F. S. (2012). Körtik Tepe 2010 yılı kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 33(1), 315-338. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/4651,33kazi1.pdf?0
• Özkaya, V., Şahin, F. S., Erdal, Y. S., & Benz, M. (2016). Körtik Tepe 2014 kazısı. Kazı Sonuçları Toplantısı, 37(1), 1-22. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/45229,37kazi1.pdf?0
• Özkaya, V., Şahin, F. S., Erdal, Y. S., Kartal, M., Kartal, G., & Benz, M. (2017). Körtiktepe 2015 kazı çalışmaları. Kazı Sonuçları Toplantısı, 38(1), 1-22. https://kvmgm.ktb.gov.tr/Eklenti/60212,39kazi1pdf.pdf?0
• Quade, J., Stiner, M. C., Copeland, A., Clark, A. E., & Özbaşaran, M. (2018). Summary of carbon-14 dating of the cultural levels of Aşıklı Höyük. In M. Özbaşaran, G. Duru, & M. Stiner (Eds.), The Early Settlement of Aşıklı Höyük: Essays in Honor of Ufuk Esin (pp. 43-56). Ege Yayınları.
• Rollefson, G. O., & Kafafi, Z. A. (2013). The town of ‘Ain Ghazal. In D. Schmandt-Besserat (Ed.), ‘Ain Ghazal Excavation Reports, Vol. 3 (pp. 3-29). Ex Oriente.
• Rosenberg, M. (2007). Demirköy. In M. Özdoğan, & N. Başgelen (Eds.), Anadolu’da uygarlığın doğuşu ve Avrupa’ya yayılımı. Türkiye’de Neolitik Dönem: Yeni kazılar, Yeni bulgular (pp. 13-19), Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Rosenberg, M., & Redding, R. M. (2000). Hallan Çemi and early village organization in Eastern Anatolia. In I. Kuijt (ed.), Life in Neolithic Farming Communities (pp. 39-62), Kluwer Academic Publishers. https://doi.org/10.1007/0-306-47166-3_3
• Schmandt-Besserat, D. (ed.) (2013). ‘Ain Ghazal Excavation Reports, Vol. 3. Berlin: Ex Oriente.
• Schmidt, K. (2012). Göbekli Tepe: A neolithic site in southeastern Anatolia. In G. McMahon, & S. Steadman (Eds.), The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) (pp. 917-933). Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780195376142.013.0042
• Siddiq, A. B. (2019). Tarihöncesi Toplumlarda İnsan-Hayvan İlişkisi ve Orta Anadolu Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Faunası. Çizgi Kitabevi
• Starkovich, B. M., & Stiner, M. C. (2009). Hallan Çemi Tepesi: High-ranked game exploitation alongside intensive seed processing at the Epipaleolithic-Neolithic transition in Southeastern Turkey. Anthropozoologica, 44(1), 41-61. https://doi.org/10.5252/az2009n1a2
• Stordeur, D. (2015). Le village de Jerf el Ahmar (Syrie, 9500-8700 av. J.-C.). L’architecture, miroir d’une société néolithique complexe. CNRS Editions. https://doi.org/10.4000/books.editionscnrs.27975
• Vats, M. S. (1940). Excavations at Harappa. Being an account of archaeological excavation at Harappa carried out between the years 1920-21 and 1933-34. Government of India Press. http://ignca.gov.in/Asi_data/18220.pdf
• Vinken, P. (1999). The Shape of the heart: A Contribution to the iconology of the heart. Elsevier.
• Vinken, P. (2001). How the heart was held in medieval art. The Lancet, 358(9299), 2155-2157. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(01)07224-5
• Watkins, T., Baird, D., & Betts, A. (1989). Qermez Dere and the early aceramic Neolithic of N. Iraq. Paléorient, 15(1), 19-24. https://doi.org/10.3406/paleo.1989.4481