Van Başkale Yahudilerinin kültürel geçmişi

Yıl 2024, Sayı: 49, 7 - 20, 31.12.2024

Azat Çelik , Fuat Levendoğlu

https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.1565743

Öz

Bu çalışma, uzun yıllar boyunca Van ilinin Başkale ilçesinde yaşayan ve 20. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle kalan son ailelerin de göç etmesiyle bölgede varlığı kalmayan Başkale Yahudileri hakkındadır. Çalışmada Yahudilerin bölgeye ne zaman, nereden ve hangi sebeplerden ötürü geldikleri, gelip yerleştikten sonra bölgedeki sosyo-kültürel yaşamlarının nasıl olduğu ve bölgeden tekrar göç etme sebepleri araştırılmıştır. Tarihi kaynaklara ve mülakat sonucu edindiğimiz bilgilere göre; Van-Başkale Yahudilerinin bölgeye zorunlu nedenlerle göçle gelip, bölgede uzunca bir süre yaşam sürdükten sonra gönüllü ve çeşitli sebepler doğrultusunda yine başka coğrafyalara peyderpey göç ettikleri bilinmektedir. Sınırlı sayıdaki literatür bilgisine göre; Yahudiler bölgede Türkler, Kürtler, Ermeniler ve Yezidiler ile uzun yıllar birlikte yaşayarak, kültürel alışverişlerin gerçekleşmesinde de rol oynamışlardır. Yine; bölgede yaşadıkları süre boyunca Yahudilerin dil olarak Aramiceyi kullandıkları; bunun yanında Kürtçe ve Türkçe de konuşabildikleri bilinmektedir. Bölgenin kerpiç mimariye dayalı barınak ve kapalı mekân mimarisi, Yahudiler de dâhil dönemin tüm etnik grupları için ortak özellik oluşturmaktadır. Bölge bakımından bir başka ortak özellik de geniş aile yapısıdır. Bölge Yahudilerinde de geniş aile şekli ve büyüklere saygı, etnik grupların benzer kültürünü oluşturmaktadır. Dolayısıyla aile içi otorite, rol ve sorumluluklar da söz konusu kültürel yapıya göre belirlenmiştir. Buna göre; coğrafi bölgenin benzeşen kültürel yapısına dayalı olarak, Van Başkale Yahudilerinin gelenek-görenek, inanış ve ritüelleri de yine bölgenin diğer kültürel grupları ile benzerlikler barındırır. Sonuç olarak, kendilerini Nash Didan olarak tanımlayan Van-Başkale Yahudilerinin, bu bölgeye Mezopotamya, Irak ve İran üzerinden geldikleri, Başkale’de ise en erken verilere göre en az 200 yıllık süreç içinde sosyal, kültürel, dini ve ekonomik yaşam inşa ettikleri anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Van-Başkale, Başkale Yahudileri, Aramice, İbranice, göç, sürgün, Arami Mutfağı

Cultural Background of Van Başkale Jews

Öz

This study is about the Başkale Jews, who lived in the Başkale district of Van province for many years and had no presence in the region as of the second half of the 20th century with the migration of the last remaining families. According to historical sources and the information we obtained as a result of the interview; It is known that the Jews of Van-Baskale came to the region for compulsory reasons and after living in the region for a long time, they gradually migrated to other geographies for various reasons. During their time in the region, the Jews used Aramaic as their language; however, it is known that they can also speak Kurdish and Turkish. The shelter and indoor architecture of the region based on mud-brick architecture and the large family structure are common features for all ethnic groups of the period, including the Jews. Accordingly; Based on the similar cultural structure of the geographical region, the traditions, beliefs and rituals of the Jews of Van Baskale also have similarities with other cultural groups of the region. As a result, it has been understood that the Jews of Van-Baskale, who define themselves as Nash Didan, came to this region through Mesopotamia, Iraq and Iran, and that they built a social, cultural, religious and economic life in Başkale for at least 200 years, according to the earliest data.

Anahtar Kelimeler

Van-Başkale, Baskale Jews, Aramaic, Hebrew, Migration, Exile, Aramaic Cuisine

Kaynakça

• Akıncı, R. E. (2019). Antropoloji ve din. R. E. Akıncı (Dü.) içinde, Bizi Şekillendiren Kültür Sosyal ve Kültürel Antropolojiye Giriş (s. 307-340). Nobel Yayıncılık.
• Alkan, M. Ö. (2000, Kasım). Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri (1839-1924), Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt 6. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası.
• Altaras, N. (2019). Başkale'de Yahudi Mirasının Durumu. https://www.avlaremoz.com/2019/08/21/baskalede-yahudi-mirasinin-durumu-nesi-altaras/
• Altaras, N. (2023). The Jews of Van-Urmia: Remembering Borderland Migrations (1914-18). Jewish Social Studies: History, Culture, Society. 28(1), 79-115. doi:10.2979/jewisocistud.28.1.04
• Arçın, Ş. A. (2016). İsrail ve Yahuda Krallıkları Tarihi. Ay Işığı Kitapları
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. (BCA). Yer: 30-18-1-1, Fon:5-16-1, 08/05/1922.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (BOA). HR.SYS., 81/51, (M 11-03-1868).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (BOA). Y.EE.132/13, (26-04-1314).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. (BOA). Y.PRK.AZN. 4/16, (29-05-1307).
• Besalel, Y. (2001). Yahudilik Ansiklopedisi (Cilt 1). İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basım ve Yayın A.Ş.
• Besalel, Y. (2002). Yahudilik Ansiklopedisi, Cilt:3 (S-Z). İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş.
• Besalel, Y. (2021). Yahudilik: Tarihçesi, Ritüeller, Türk Yahudileri, Holokost, Antisemitizm, Sık Sorulan Sorular... İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın Yayın AŞ.
• Bingül, Ş. (2018). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Van. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ Tarihi) Anabilim Dalı. Ankara.
• Buzand's, P. (1985). History of the Armenians. (R. Bedrosian, Çev.). New York: Sources of the Armenian Tradition. https://archive.org/details/HistoryOfTheArmeniansByPawstosBuzand_569/mode/1up?view=theater (Erişim Tarihi 01.03.2024).
• Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. (1986). Aramca. 2. İstanbul: Miiliyet Gazetecilik A.Ş.
• Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. (1986). Evlenme. İstanbul: Milliyet Gazetecilik A.Ş.
• Coghill, E. (1999). The verbal system of North-Eastern Neo-Aramaic. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Faculty of Oriental Studies, University of Cambridge.
• Coghill, E. (2014). Differential object marking in Neo-Aramaic. Linguistics, 52(2), 335-364.
• Cuinet, V. (1891). La Turquie d'Asie Geographie Administrative Statistiquen Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de l'Asie Mineure (Cilt 2). Paris: Ernest Leroux. https://archive.org/details/1890AnadoluNfusuVitalCuinet-2/mode/2up (Erişim Tarihi: 01.01.2024).
• Dalyan, M. G. (2012). XIX. Yüzyılda Amerikalı Misyonerlerin Hakkari Günlüğü 1830-1870. Ankara: Öncü Kitap.
• Galante, A. (1985). Histoire des Juifs de Turquie (Cilt 4). İstanbul: Isis Yayımcılık.
• Garbell, I. (1965). The Jewish Neo-Aramaic Dialect of Persian Azerbaijan. London-Hague-Paris: Mouton.
• Hillel, D. D. (1832). The Travels of Rabbi David D'Beth Hillel from Jerusalem Through Arabia, Koordistan, Part of Persia and İndia to Madras. Madras: Printed for the Author.https://books.google.com.tr/books?id=j5NeAAAAcAAJ&printsec=frontcove& hl=tr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false (Erişim Tarihi: 28.12.2023). Hovannisian, R. G. (2016). Tarihi Kentler ve Ermeniler Van: Ermeni Van/ Vasburagan. İstanbul: Aras Yayıncılık
• Kalin, L. M. (2014). Aspect and Argument Licensing in Neo-Aramaic. Doctor of Philosopy in Linguistics. Los Angeles: University of California.
• Karpat, K. H. (2010). Osmanlı Nüfusu 1830-1914. (B. Tırnakçı, Çev.) İstanbul: Timaş Yayınları.
• Khan, G. (2019). The Neo-Aramaic Sialects of Eastern Anatolia and Northwestern İran. G. Haig, ve G. Khan (Dü) içinde, The Languages and Linguistics of Western Asia: An Areal Perspective (s. 190-236). Berlin/Boston: De Gruyter Mouton.
• Khorene, M. D. (1869). Histoire d'Armenie Auteur du V siecle (Cilt 2). (M. Szwajcer, Dü.) https://archive.org/details/MoiseDeKhoreneAuteurDuVSiecleHistoireDarmenieVol.2 (Erişim Tarihi :25.12.2023).
• Kılıç, O. (2012). Van. TDV İslam Ansiklopedisi (42), 505-506, (Erişim Tarihi: 24.11.2023)
• Kırıcı, B. (2003). Başkale. Van: İstanbul Matbaa.
• Kutsal Kitap (2022). Kitabı Mukaddes Şirketi, Yeni Yaşam Yayınları.
• Langlois, V. (1869). Des Historiens Anciens et Modernes de L'armenie (Cilt 2). Paris: Librairie de firmin Didot Freres. https://books.google.com.tr/books?id= 3s1CAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=fr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false (Erişim Tarihi: 27.12.2023).
• Lynch, H. F. (1901). Armenia: Travels and Studies The Turkish Province (Cilt 2). London: Paternoster Row. https://archive.org/details/armeniatravelsst02lync (Erişim Tarihi: 02.01.2024).
• MacDonald, W. (2004). Kutsal Kitap Yorumu Eski Antlaşma Serisi (Cilt 1). İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları.
• McCarthy, J. (1983). Muslims and Minorities. New York: New York University Press.
• McCarthy, J., Arslan, E., Taşkıran, C., ve Turan, Ö. (2006). The Armenian Rebellion at Van. (M. H. Yavuz, Dü.) Salt Lake: The Universty of Utah Press.
• Millingen, F. (1870). Wild Life Among the Koords. London: Hurst and Blackett Publishers. https://archive.org/details/wildlifeamongko00millgoog (Erişim Tarihi: 01.01.2024).
• Negev, A., ve Gibson, S. (2001). Archaeological Encyclopedia of the Holy Land. New york and London: Continuum.
• Nikitin, B. (1991). Kürtler: Sosyolojik ve Tarihi İnceleme. 1-2. (H. Demirhan, & C. Süreyya, Çev.) İstanbul: Deng Yayınları.
• Önal, S. (2003). Sadettin Paşa'nın Anıları: Ermeni-Kürt Olayları (Van, 1896). İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Özel , J., ve Kasuto, D. I. (2016). Lişan Didan ve Van Yahudileri. R. N. Bali içinde, Türkiye'deki Yahudi Toplumlarından Geriye Kalanlar (s. 285). İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Paşa, S. S. (2015). Van Tarihi ve Kürtler, (S. Büyükkarcı, Çev.) İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Salvini, M. (2006). Urartu Tarihi ve Kültürü. (B. Aksoy, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sevin, V., Özfırat, A., ve Kavaklı, E. (1999). Van-Karagündüz Höyüğü Kazıları (1997 Yılı Çalışmaları). Belleten, 63(238), s. 847-868. doi:10.37879/belleten.1999.847
• Svazlian, V. (2013). Ermeni Soykırımı. Hayatta Kalan Görgü Tanıklarının Anlattıkları. Ermenistan Cumhuriyeti Ulusal Bilimler Akademisi Ermeni Soykırımı Müze-Enstitü ve Arkeoloji ve Etnografya Enstitüleri, 1064+ Harita. (T. T. Voğormiyacıyan, ve P. Çavikyan, Çev.) İstanbul: Belge Yayınları.
• Sykes, M. (1915). The Caliphs' Last Heritage: A Short History of the Turkish Empire. Toronto: The Macmillan Co. of Canada LTD. https://archive.org/details/ 39020025220453-thecaliphslasth/page/n7/mode/2up (Erişim Tarihi: 03.01.2024).
• Şanlı, S. (2015). Culture, migration, and memory of Eastern Jews of Turkey. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yeditepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antropoloji Anabilim Dalı. İstanbul.
• The Canadian Jewish News (CJN). (30/11/1962). Bashkale Jews Leave Town.11. https://newspapers.lib.sfu.ca/cjn2-42406/page-11. (Erişim Tarihi:05.02.2024)
• Tekin, A. (1999). Yeni Bir Finansman ve Pazarlama Tekniği: Barter (Finansal Takas). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 1(3), s. 151-156.
• Texier, C. (1852). Description de l' Armenie la Perse et la Mesopotamie Deuxieme Partie. Paris: İmprimeurs de l' İnstitüt de France.
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. (1964). 13 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı, No:452. Ankara. Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü. (1969). 24 Ekim 1965 Genel Nüfus Sayımı Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, No:568. Ankara.
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü. (1937). 20 İlkteşrîn (Ekim) 1935 Genel Nüfus Sayımı, Cilt:60, Neşriyat No:75. Ankara.
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü. (1950). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı, Cilt:65, No:286. Ankara.
• Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü. (1961). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı, Cilt:67, No:339. İstanbul.
• Türkiye Cumhuriyeti Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü. (1929). 28 Teşrîn-i evvel (Ekim) 1927 Umumi Nüfus Tahriri, Fasikül 1. Ankara.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2016). Osmanlı Tarihi (Cilt 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, A. (2016). Yahudi Düğün Gelenekleri . İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 5(2), s. 225-241.
• Widengren, G. (tarih yok). Asoristan. Encyclopaedia Iranica, 2(8), 785-786. https://iranicaonline.org/articles/asoristan (Erişim Tarihi: 02.01.2024).