“The Conquest of Istanbul” as an ideological reading tool: In the context of ISIS perception

Yıl 2025, Sayı: 50, 85 - 100, 30.06.2025

Bayram Çınar

https://doi.org/10.33613/antropolojidergisi.1649149

Öz

Social events are often evaluated in relation to other occurrences, with a common tendency to detach them from their immediate context and link them to unrelated narratives, making them part of a larger story. This process removes events from their natural course, leading to ideological reinterpretations of social phenomena. The conquest of Istanbul and the literature surrounding it have similarly been extracted from their historical context and repurposed for ideological interpretations. Two primary sources contribute to this decontextualization: religious texts and mythological material. Numerous narratives conveying the same message have placed Istanbul’s conquest within the literary tradition of Fiten wa Malāḥim (eschatological and apocalyptic literature). The mythological elements in the conquest narrative emerged through this process, as certain accounts associating the conquest with end-times scenarios were integrated into Muslim tradition and transmitted alongside historical records. The interwoven nature of these narratives has created challenges for later interpreters attempting to analyze them. In this framework, Salafi groups—who claim adherence to Muslim tradition while adopting decontextualized interpretative approaches—exemplify ideological readings of Istanbul’s conquest. The modern Salafi movement, particularly groups like ISIS, has asserted that Istanbul has not yet been truly conquered. While this claim may seem surprising, it is rooted in theological and mythological codes underlying this particular worldview. The effort to reconquer Istanbul based on Fiten wa Malāḥim traditions is one of the more striking ideological interpretations observed in recent times. This example illustrates how marginal groups within the Muslim tradition draw from specific intellectual sources to expand their influence.

Anahtar Kelimeler

Theology , Hadith of Ni’me’l-ceyş , Conquest of Istanbul , ISIS

Proje Numarası

-

İdeolojik okuma aracı olarak “İstanbul’un Fethi”: İŞİD algısı özelinde

Öz

Sosyal bir olay nadiren yalnızca kendisidir; genellikle başka olaylarla ilişkilendirilerek değerlendirilir. Yaygın bir eğilim olarak, bir olay doğrudan ilişkili olmadığı hadiselerle ilişkilendirilerek bağlamından koparılıp daha büyük bir resmin parçası hâline getirilir. Bu süreçte, söz konusu olay doğal mecrasının dışına çıkarılır. Böylece sosyal vakıalar, ideolojik okumalara konu olacak biçimde yeniden kurgulanır. İstanbul’un fethi ve bu fethi konu edinen literatür de sözü edilen mecrası dışına çıkarılmak suretiyle bu türden ideolojik okumaların malzemesi hâline getirilmiştir. Bu olayı mecrasından çıkaran materyale ilişkin olarak iki kaynaktan söz edilir. Bunlardan ilki, dinî kaynakların sağladığı veriler diğeri ise, mitolojik materyalin imkan verdiği yorumlar olduğu bilinmektedir. Aynı mesajı taşıyan birçok rivayet, İstanbul’un fethini “Fiten ve Melâhim” literatürünün bir parçası olarak ele alma zorunluluğunu doğurmuştur. Fetih anlatısının mitolojik ögeleri bu aktarım süreçlerinde muhtemelen meydana gelmiştir. Zira İstanbul’un fethini ahir zaman anlatılarıyla birlikte aktaran bazı rivayetler, Müslüman geleneğe dâhil olmuş ve tarihsel verilerle birlikte nakledilmiştir. Aktarımların çoğu zaman birbirine karışan yapısı, sonraki dönemlerde bu metinleri yorumlamaya çalışanlar açısından zorluklara yol açmıştır. Bu çerçevede, Müslüman geleneğin parçası olduğunu iddia eden, ancak metinleri yorumlarken bağlam dışı yaklaşımlar benimseyen selefi yapıların İstanbul’un fethine dair ideolojik değerlendirmeleri de, söz konusu yorumlara örneklik teşkil etmektedir. Selefî geleneğin modern temsilcilerinden IŞİD’in, İstanbul’un henüz fethedilmediği yönündeki söylemi şaşkınlık uyandırsa da bu görüş söz konusu zihniyetin arka planındaki dinî ve mitolojik kodlarına dayanmaktadır. Fiten ve Melâhim rivayetlerine yaslanarak İstanbul’u yeniden fethetme çabası, yakın dönemde karşılaştığımız dikkat çekici ideolojik okumalar arasında yer almaktadır. Bu örnek Müslüman gelenek içinde marjinal yapıların hangi fikrî kaynaklardan beslenerek yayılım gösterdiğini gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

Teoloji , Ni’me’l-ceyş Hadisi , İstanbul’un Fethi , İŞİD.

Etik Beyan

Çalışmam etik beyan gerektirmez.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Ateş, A. (1953). İstanbul’un fethine dair Fatih Sultan Mehmed tarafından gönderilen mektuplar ve bunlara gelen cevaplar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 7, 11-50.
• Avcı, C. (2017) Müslüman Araplar tarafından Bizans başkenti İstanbul’a düzenlenen askeri seferler. M. Arslan ve T. Kaçar (Ed.), Byzantion’dan Constantinopolis’e İstanbul kuşatmaları içinde (ss. 243-262). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Başar, F. (2010). İstanbul’un fethine dair literatür değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 16.
• Bora, T. (1995). Fatih’in İstanbul’u “İslâm Şehri” ile “Dünya Şehri” arasında İslamcıların İstanbul rüyası. Birikim Dergisi, 76, 44-53.
• Bostan, İ. (2020). “Konstantiniyye Elbette Fetholunacaktır” Osmanlı kaynaklarında fetih hadisi meselesi. E. Altan vd. (Ed.), Ortaçağ tarihçiliğinde bir duayen Prof. Dr.Abdülkerim Özaydın’a armağan içinde (ss. 185-194). Bilge Kültür Sanat.
• Bölükbaşı, M. (2013). Bir “Gelenek İcadı” olarak İstanbul’un fethi. Sosyoloji Dergisi, 28, 67-88.
• Çoruk, A. Ş. (2016). Bir gelenek icadı olarak II. Meşrutiyet döneminde gerçekleştirilen İstanbul’un fethi törenleri. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 7, 79-98. https://doi.org/10.16947/fsmia.238931
• Ebû Dâvûd. (2009). Sunen Ebî Dâvûd Thk: Şuayb el-Arnauṭ. Dâru'r-Risâle.
• el-Makdisî es-Sulami eş-Şafiî, Y. bin Y. bin A. bin A. A. (1989). Akdu’d-durar fi’l-ahbari’l-Muntazır ve huva’l-mahdi ealayhi’s-selam. Mektebetu’l-Menar.
• Emecan, F. M. (2003). Lanetli şehir düştü: İstanbul’un fethi ve kıyamet senaryoları. Osmanlı Araştırmaları, 22(22), 191-205.
• Emecan, F. (2007). Dönemin kaynaklarında fetih olayının algılanışı ve ideolojik yaklaşım. 550. yılında fetih ve İstanbul içinde (ss. 83-104). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Enverî. (2003). Fatih devri kaynaklarından Düsturnâme-i Enverî, Osmanlı tarihi kısmı, Y. haz. Necdet Öztürk. Kitabevi Yayınları.
• Erul, B. (2000). Bir alan taramasının panoraması, vahy-i gayri metluv hakkında bazı mülahazalar ve bir eleştirinin eleştirisi. İslamiyat Dergisi, 3(1), 161-184.
• et-Tirmizî, E. İ. (1975). Sunenu’t-Tirmizî thk. Muhammed Şâkir vd. Matbaatu Mustafa el Babî.
• Hanbel, E. A. A. b M. eş-Ş. A. b. (2001). El-Müsned, thk. Şuayb el-Arnaut vd. 50 Cilt. Muessesetu’r-Risale.
• Hatiboğlu, M. S. (1985). Batıdaki Hadis çalışmaları üzerine. Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu, (81-94), İzmir.
• Hatiboğlu, M. S. (2009). Hadis tedkikleri. Otto Yayınları.
• Hatiboğlu, M. S. (2012). Hz. Peygamber ve Kur’an dışı vahiy. Otto Yayınları.
• İbn Hişâm, E. M. C. A. İ. (2009). Es-Sîretu’n-Nebeviyye. Dâru İbn Hazm.
• Jankowiak, M. (2017). The first Arab siege of Constantinople: 201 The campaign of Yazīd b. Mu΄āwiyah in 667–669. Murat Arslan ve Turhan Kaçar (Eds). Byzantion’dan Constantinopolis’e İstanbul Kuşatmaları içinde (ss. 201-228). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Komisyon/Anonim. (1436a). Hilafet’le savaşmak riddet midir? Konstantiniyye Dergisi, 2, 1-60.
• Komisyon/Anonim. (1436b). Konstantiniyye’nin fethi. Konstantiniyye Dergisi, 1, 1-46.
• Küçükaşçı, M. S. (2015). Fetih hadisi ve Müslümanların İstanbul kuşatmaları. M. Akif Aydın (Ed.), Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde (ss. 2/ 284-293). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• O’Sullivan, S. (2004). Sebeos’ account of an Arab attack on Constantinople in 654. Byzantine and Modern Greek Studies, 28, 67–88. doi:10.1179/byz.2004.28.1.67
• Öztürk, M. (2021). Hz. Osmân (23-35/644-656) döneminde denizcilik faâliyetleri. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (18), 195-230. https://doi.org/10.16947/fsmia.1050277
• Park, C. L. (2013). Din ve anlam. R. F. Paloutzian ve C. L. Park (Ed.), Din ve Maneviyat Psikolojisi içinde (ss. 29-66) (İ. Çapacoğlu ve A. Ayten Çev.). Phoenix Yayınevi.
• Rıza-Abduh, R.-M. (2011). Menâr tefsiri (İ. Tüfekçi ve A. Rıza, Çev.). Ekin Yayınlar.
• Söylemez, M. (2016). Kudüs ve Osmanlı arşiv vesikaları ışığında Yahudilerin bölgeye yerleşmeleri üzerine notlar. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 33-56.
• Şâkir, A. (2005). Umdetu’t-tefsir an hafız İbn Kesir. Daru’l-Vefâ.
• Taberî, E. C. İ. C. (ty.). Tarîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk nşr. Ebû Suhayb el-Kermî. Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye.
• Watt, W. M. (1986). Hz. Muhammed Mekke’de. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Yavuz, M. (2017). İstanbul’un fethi ve Akşemseddin. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27, 185-200.
• Yıldırım, M. İ. (2010). İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’ine göre Fatih Sultan Mehmed ve dönemi. [Yatyınlanmamış Doktora Tezi] Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Yurdagür, M. (2023). Ni‘me’l-Ceyş’in Kastamonu’yu şereflendiren yıldızı: Kays B. Mâlik El-Hemdânî. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(1), 1-33.