HİTİTLERDE KUŞ FALI ve KUŞ FALINI İCRA EDEN GÖREVLİLER ÜZERİNE BAZI GÖZLEMLER

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 2, 303 - 332

Sedef Ayyıldız

https://doi.org/10.46931/aran.1547568

Öz

Milattan önce ikinci binyıl Anadolu coğrafyasında, büyük bir imparatorluğun ortaya çıkıp zirveye ulaştığı bir dönemi temsil eder. Hititlerin bu geniş coğrafyada yer alması, siyasi açıdan güçlenmeleri ve ekonomik büyümeleri, aynı zamanda kültürel gelişmeleri için de bir temel oluşturmuştur. Hitit devletinden günümüze ulaşan çok çeşitli içeriklere sahip olan çivi yazılı tabletler, bu uygarlığın zengin kültürel özelliklerini yansıtmaktadır. Teokratik bir yönetim yapısına sahip olan devlet düzeninde din, hem hukuk kurallarının ortaya konmasında, hem de toplumsal yapının şekillenmesinde etkili olmuştur. Dolayısıyla din, yalnızca bireylerin manevi ihtiyaçlarını gidermekle kalmamış aynı zamanda toplumsal düzeni ve siyasi yönetimi de şekillendirmiştir. Arşivlerde özellikle Mezopotamya kültüründen etkilenen Hititlerin, karar alma süreçlerinde fal uygulamaları ve sonuçlarına dair ilginç kayıtlar bulunmaktadır. Belgeler fal ve kehanetin Hitit devletinde her kademede ne kadar yaygın ve etkin olduğunu göstermektedir. Hitit devletinde din hayatın her alanında oldukça etkin bir rol oynar ve dolayısıyla tanrıların istekleri ve memnuniyeti büyük bir önem taşır, bu nedenle fal ve kehanet tanrı ve insan arasında bir bağlantı unsuru olarak kabul görmüştür. Çeşitli fal teknikleri uygulamışlardır. Kuş falı da bunlardan biridir. Çivi yazılı belgelerde kuş falını uygulayan çok sayıda görevlinin ismi geçmektedir. Falları uygulayanlar Hitit Devlet anlayışında yüksek statüde olan kâtip, kâhin ve kâhin başı gibi görevlere ve mühre sahip kişilerdir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Hitit, Kuş Falı, Fal Görevlileri, Kâhin

Kaynakça

• Alp, Sedat. “Maşat-Höyük’te Keşfedilen Çivi Yazılı Hitit Tabletleri.” In VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1978, 165-196.
• Alp, Sedat. Hethitische Keilschrifttafeln aus Maşat-Höyük, Ankara. 1991.
• Alp, Sedat. Hethitische Briefe aus Maşat-Höyük, Ankara. 1991.
• Alp, Sedat. Hitit Güneşi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005.
• Archi, Alfonso. 1974 “Il sistema KIN della divinazione ittita”, Oriens Antiquus 13, 1974, 113-144.
• Archi, Alfonso. “L’ornitomanzia Ittita,” SMEA XVI, 1975, s. 119-180.
• Archi, Alfonso. “Auguri per il Labarna.” In Studia mediterranean Piero Meriggi dicata, edited by Onofrio Carruba, 127-151. Pavia: Aurora edizioni, 1979.
• Archi, Alfonso. Keilschrifturkunden aus Boghazköi 50 Hethitische Orakeltexte. Berlin, 1979.
• Archi, Alfonso. “Le testimonianze oracolari per la regina Tawannanna.” SMEA 22 (1980): 19- Archi, Alfonso. “Hethitische Mantik und ihre Beziehungen zur mesopotamischen Mantik.” CRRAI 25 (1982): 279-293.
• Archi, Alfonso. Keilschrifturkunden aus Boghazköi 52, Hethitische Orakeltexte und Texte verschiedenen Inhalts. Berlin, 1983.
• Archi, Alfonso. “Die hethitischen Orakeltexte.” Ägypten, Vorderasien, Turfan (1991): 85-90.
• Ayyıldız, Sedef. “Hitit Dünyasında Fal Anlayışı.” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 2017, Yıl: 5, Sayı: 42 (Mart): 367-382.
• Barker, Graeme ve Rasmussen, Tom. The Etruscans. Oxford: Blackwell Publishers, 2001.
• Bawanypeck, Daliah. “Die Rituale der hethitischen Auguren. Zur Bedeutung ihrer Tätigkeit für das Königshaus und zu den Traditionen ihrer Rituale.” AOAT 318 (2004): 31-46.
• Bawanypeck, Dalih. Die Rituale der Auguren. Texte der Hethiter, vol. 25. Heidelberg, 2005.
• Bawanypeck, Daliah. “Hethitische Orakelspezialisten als Ritualkundige.” İçinde Divination in the Ancient Near East, edited by Jeanette C. Fincke, 21-36. Winona Lake: Eisenbrauns, 2014.
• Beal, Richard H. “Hittite Canonical Compositions - Oracles: Assuring the Safety of the King during the Winter (KUB 5.4 + KUB 18.53 and KUB 5.3 + KUB 18.52).” Context of Scripture 1 (1997): 207-211. Nr. 1.79.
• Beal, Richard H. “Seeking Divine Approval for Campaign Strategy - KUB 5.1+ KUB 52.65.” Ktema 24 (1999): 41-54.
• Beal, Richard H. “Hittite Oracles.” In Magic and Divination in the Ancient World, edited by Leda Ciraolo and Jonathan Seidel, 57-81. Leiden - Boston – Köln: Brill, 2002.
• Beal, Richard H. "Gleanings from Hittite Oracle Questions on Religion, Society, Psychology and Decision Making." İçinde Silva Anatolica: Anatolian Studies Presented to Maciej Popko on the Occasion of His 65th Birthday, editör Piotr Taracha, 11-37. Warsaw: Agade, 2002.
• De Martino, Stefano. “Hitit İmparatorluğu’nda Kült ve Bayram Kutlamaları, Din-Devlet Bağımlılığının Aleni İfadesi.”İçinde Hititler ve Hitit İmparatorluğu Bin Tanrılı Halk/Die Hethiter und Ihr Reich Das Volk der 1000 Götter, editör Wenzel Jacob, 445-447. Bonn: Kunst und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, 2002.
• Dinçol, Ali M., “Hititler,” Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C. 1 (İstanbul: Görsel Yayınları, 1982), 18-120.
• Dinçol, Belkıs. “Hititler’de Fal ve Kehanet.” Arkeoloji ve Sanat 4-5 (1979): 6-10.
• Dürüşken, Çiğdem. Antik Çağda Yaşamın ve Ölümün Bilinmezine Yolculuk: Roma’nın Gizem Dinleri. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Ertem, Hayri. Boğazköy Metinlerine Göre Hititler Devri Anadolu’sunun Faunası. A.Ü. D.T.C.F. Yayınları, Sayı: 157. Ankara, 1965.
• Floriti Duymuş, Hanım Hande. “Eski Mezopotamya’da Kehanet Olgusuna Genel Bir Bakış.” Tarih Okulu Dergisi (TOD) 6, no. XV (2013): 31-37.Freeman, Charles. Mısır, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlıkları. Çev. Suat Kemal Angı. Ankara: Dost Kitabevi, 2005.
• Gurney, Oliver Robert. Some Aspects of Hittite Religion. The Schweich Lectures 1976. Oxford: Oxford University Press for the British Academy, 1977.
• Haas, Volkert, Geschichte der Hethitischen Religion, Handbuch der Orientalistik. Der Nahe und Mittlere Osten 15, Leiden, New York, Köln: Brill. 1994.
• Haas, Volkert. “Marginalien zu hethitischen Orakelprotokollen.” Altorientalische Forschungen 23 (1996): 76–94. Haas, Volkert. Hethitische Orakel, Vorzeichen und Abwehrstrategien. Berlin-New York: 2008.
• Haas, Volkert. “Hitit Dini”, Hititler ve Hitit İmparatorluğu Bin Tanrılı Halk/Die Hethiter und Ihr Reich Das Volk Der 1000 Götter içinde, haz. Wenzel Jacob. 438-442. Bonn: Kunst und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland, 2002.
• Haas, Volkert, and Ilse Wegner. “Die Orakelprotokolle aus Kuşaklı. Ein Überblick.” Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft zu Berlin (MDOG) 128 (1996): 105-120.
• Haas, Volkert, and Wegner, Ilse. Die Rituale der Beschwörerinnen SAL ŠU.GI (CHS I/5). 1988.
• Haas, V., and G. Wilhelm. Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna. Alter Orient und Altes Testament 3. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag, 1974.
• Hazenbos, Joost. “Der Mensch denkt, Gott lenkt. Betrachtungen zum hethitischen Orakelpersonal.” In Das geistige Erfassen der Welt im Alten Orient. Beiträge zu Sprache, Religion, Kultur und Gesellschaft, düzenleyen C. Wilcke, Wiesbaden, 2007.
• Hense-Leonard. Hellen-Latin Eski Çağ Bilgisi II. Çev. Suad Yakup Baydur. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1953.
• Hoffner, Hary. A. 1990. Hittite Myths. SBL Writings from the Ancient World 2. Atlanta: Scholars Press.
• Imparati, Fiorella. “Auguri e scribi nella società ittita.” In Studi in onore di Edda Bresciani, edited by S. F. Bondi, 255–269. Pisa: Giardini, 1985.
• Kabaağaç, Sina, ve Erdal Alova. Latince-Türkçe Sözlük. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1995.
• Kammenhuber, Annales. “Orakelpraxis, Träume und Vorzeichen schau bei den Hethitern.” THeth 7 (1976), Heidelberg.
• Karauğuz, Güngör. Hititlerde Fal ve Kehanet: Kuş, Yılan, Karaciğer, Talih Falı ile Kehanet Kil Kitapları. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2021.
• Klinger, Jörg. “Der Corpus der Maşat-Briefe und seine Beziehungen zu den Texten aus Hattuša.” ZA 85 (1995): 74-108.
• Macnamara, Ellen. The Etruscans. London: Batsford, 1990.
• Murat, Leyla. “Kupti- Kelimesi Üzerine Bir İnceleme.” İçinde VI. Congresso Internazionale di Ittitologia Roma, 5-9 Eylül 2005, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 50 (2008): 575-585.
• Orhun, Murat. “Hititler’de Karaciğer Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Bunların Etrüskler’deki Uzantısı.” Akademik Bakış 3, no. 5 (Kış 2009): 231-250.
• Otten, Heinrich, and Christel Rüster. Keilschrifttexte aus Boghazköi 24 (Insbesondere Texte aus Gebäude A). KBo 24. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 1978.
• Pallottino, Massimo. The Etruscans. Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books, 1955.
• Pecchioli Daddi, Franca, Mestieri, Professioni e Dignità Nell’Anatolia Ittita: Roma: Edizioni dell’ateneo, 1982.
• Reyhan, Esma. “Hititlerde Devlet Gelirleri Depolama ve Yeniden Dağıtım.” Gazi Akademik Bakış 2, no. 4 (2009): 157-174.
• Reyhan, Esma. “Hititlerde Gündelik Hayata Dair İktisadi İlişkiler.” Tarih Araştırmaları Dergisi 29 (2010): 65-82.
• Reyhan, Esma. “The Missing God Telipinu Myth: A Chapter from the Ancient Anatolian Mythology.” Tarih Araştırmaları Dergisi 28, no. 45 (May 2009): 85-106. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000420.
• Sakuma, Yasuhiko. “Terms of Ornitomancy in Hittite.” Tokyo University Linguistic Papers (TULIP) 33 (2013): 2019-2038.
• Salın Akçelik, Sevgi. “Hitit Dininin Niteliksel Özellikleri.” Kafdağı 3, no. 1 (2018): 52-70.
• Schwemer, Daniel. “Karaciğer Falı, Talih Falı, Kuş Uçuşu Falı ve Düş Yorumları. Alamet Yorumunun Türleri ve İşlevleri.” İçinde Hititler ve Hitit İmparatorluğu, 1000 Tanrılı Halk. Die Hethiter und ihr Reich, das Volk der 1000 Götter, editör W. Jakob, 453-455. Bonn, 2002.
• Spivey, Nigel J., ve Simon Stoddart. Etruscan Italy. London: B. T. Batsford, 1990.
• Starke, Franke. Untersuchungen zur Stammbildung des keilschrift-luwischen Nomens. StBoT 31. Wiesbaden: Harrassowitz, 1990.
• Süel, Aygül. “Šapinuwa'daki Kraliçe Hakkında.” Gs Imparati, 2002: 819-826.
• Süel, Aygül. “Šapinuva’nın Kraliçesi Taduhepa.” İçinde Anadolu’da Kadın, On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe, editör A. Muhibbe Darga, 1. baskı, 137-145. Yayına hazırlayan: Emine Çaykara. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Ünal, Ahmet. “Ein Orakeltext über die Intrigen am hethitischen Hof (KUB XXIII 70 - Bo 2011).” THeth 6 (1978), Heidelberg.
• Ünal, Ahmet. “Zum Status der ‘Augures’ bei den Hethitern.” İçinde Revue Hittite et Asianique RHA 31 (1973): 27-56.
• Ünal, Ahmet. Hitit Sarayındaki Entrikalar Hakkında Bir Fal Metni (KUB XXII 70= Bo 2011). Ankara, 1983.
• Ünal, Ahmet. “Ein Vogel orakel aus Boğazköy mit pseudo-rechtlichen Bemerkungen über Familien recht (KUB 43.22+ = Bo 854 mit Dupl. KBo 13.71).” AoF 25 (1998): 112-118.
• Ünal, Ahmet. Hititler Devrinde Anadolu 2. Eski Anadolu Uygarlıkları Dizisi: 10. Yayın ve Yönetim: Nezih Başgelen. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Mart Matbaacılık, 2003.
• Ünal, Ahmet. “Hititlerde Fal.” Arkeo-Atlas 3 (2004): 45.
• Ünal, Ahmet. “Fremde Götter in Hatti. Eine Führung einer babylonischen Gottheit in Hatti und Schwierigkeiten bei ihrer Kulterrichtung nach dem Orakeltext KUB 5.6.” ArAn 8/2 (2005).
• Wainwright, G. A. “The Teresh, the Etruscans and Asia Minor.” Anatolian Studies 9 (1959): 193–210.
• Wilhelm, G. “Zwei mittelhethethitische Brief aus dem Gebäude C in Kuşaklı.” MDOG 130 (1998): 175-187.
• Von Cles-Reden, Sibylle. The Buried People: A Study of the Etruscan World. New York: Philosophical Library, 1955.
• de Zorzi, Nicla. “Bird Divination in Mesopotamia: New Evidence From BM 108874.” Kaskal 6 (2009):85-135.
• AOAT Alter Orient und Altes Testament, Neukirchen Vluyn 1969 vd.
• AoF Altorientalishe Forshungen-Berlin 1974 vd..
• AÜDTCF Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1942 vd.
• ArAn Archivum Anatolicum Ankara 1997.
• CTH E.Laroche, Catalogue des Textes Hittites, Paris 1971.
• ChS Corpus der hurritischen Sprachdenkmäler, Roma 1984 vd.
• CRRAI Compte rendu, Rencontre Assyriologique Internationale, Paris 1950 vd.
• HW J. Friedrich, Hethitisches Wörterbuch (Heidelberg, 1952-1954)
• KBo Keilschrifttexte aus Boghazköi Leipzig, Berlin 1916 vd.
• KUB Keilschrifturkunden aus Boghazköi – Berlin 1921 vd.
• MDOG Mittilungen der Deutschen Orişent-Gsellschaft zu Berlin-Berlin 1899 vd.
• RHA Revue Hittite et Asianique – Paris 1930 vd.
• SMEA Studi micenei ed egeo-anatolici, Roma 1966 vd.
• THeth Texte der Hethiter – Heidelberg 1971 vd.
• ZA Zeitschrift für Assyriologie und verwandte Gebiete-Vorderasiatische Archäologie, Leipzig / Berlin 1887 vd.