Anadolu Türk Kültüründe Şahmeran Efsanesi: Şahmeran’ın Tekstil Ürünlerinde Motif Olarak Kullanımı

Yıl 2024, Sayı: 1, 62 - 78, 30.11.2024

Nesrin Önlü , Neslihan Karadağ

Öz

Şahmeran, Anadolu mitolojilerinde yer alan, Maran adı verilen, ‘yılanların şahı’ olarak bilinen akıl, iyilik ve şifa bulma
üzerine sembolik anlamlara sahip doğa üstü bir varlıktır. Belden yukarısı kadın biçiminde insan, belden aşağısı yılan
biçiminde olan bu varlığın yer altında yaşadığına inanılır. Anadolu kültüründe ve komşu kültürlerde benzer içeriklerle
efsane haline gelen Şahmeran; ulaşılabilen kaynaklarda, özellikle Anadolu’da Cemşab ismi ile geçen bir kişi ile
Şahmeran’ın karşılaşması sonucu gelişen olayları ve çıkarılan sembolik anlamları içerir. Ulaşılabilen bazı kaynaklarda
Lokman Hekimin Şahmeranla karşılaşmasına ilişkin efsanevi bilgiler de yer almaktadır. Bu kaynaklarda Lokman
Hekimin Şahmeran ile karşılaşması sonucu şifalı otları öğrendiği ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Bazı kaynaklarda yer
alan bilgiler arasında, efsanenin sonunda Şahmeran’ın öldürülüşünün insanlığın şifa bulmasına yönelik olduğuna
dair atıflar yer almaktadır. Şahmeran motifi, geleneksel tekstil sanatlarımızda önemli bir yer tutar. Örneğin halılarda,
yılanın kuyruk kısmından esinlenilerek yılan veya ejderha şeklinde soyutlanarak kullanıldığı görülür. Şahmeran motifi
ile birlikte hayat ağacı ve kuş motifleri yer alır ve ölümsüzlük, mutluluk, bereket ve koruma gibi sembolik anlamlar
içerir. Ulaşılabilen bilgiler bağlamında bu çalışmada Şahmeran efsanesi, Şahmeran’ın kökenleri ve kültürel önemi
üzerinde durularak, bu efsanevi varlığın günümüz Anadolu kültüründe nasıl bir yer tuttuğu ve tekstil sanatındaki
yansımalarının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu çalışmada, nitel araştırma ve döküman analizi yöntemlerinden
yararlanılmıştır. Buna göre, Şahmeran efsanesinin kökenleri, tarihsel süreci ve Anadolu Türk kültüründeki yeri ile tekstil
sanatına yansımalarına ilişkin ulaşılabilen bilimsel ve görsel yayınlar konu kapsamında taranmış, ilgili tekstil örneklerinin
görselleriyle araştırma desteklenmiştir

Anahtar Kelimeler

Şahmeran, Anadolu mitolojisi, tekstil sanatı, efsane, sembolik anlam

Kaynakça

• Abiha, B. Ç. (2014). Anadolu Türk kültürü geleneğinde ‘şahmeran’ [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Kocaeli Üniversitesi.
• Abiha, B. Ç. (2016). Geleneksel Halk Sanatında Şahmaran Motifleri ve Bu Motiflerin Dili. Folklor/Edebiyat, 22(88), (s.99-116).
• Akpınarlı, H. F. ve Uluışık, Y. P. (2016). Yerel Kalkınmada Halk Kültürü Projelerinin Önemi ‘Şanlıurfa Örneği’. 4. Kazan Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu, Ankara, (365-372).
• Akpınarlı, F. ve Yurt. N. (2016). Şahmeran Motifinin Geleneksel Tekstillerde Kullanıldığı Alanlar, Uluslararası Geçmişten Geleceğe Sanat Sempozyumu ve Sergisi, Çorum, (130-137).
• Alpay,T, G. (2020). Câmâsbname hikayesindeki yılan sembolü. Yeditepe Yayınevi.
• Aydın, Ö. (2013). Çin ve Türk işlemelerindeki ejderha motifi, Akdeniz Sanat, 6(12), (s.12-16).
• Balıkçı, Ş. (2018). Şahmeran efsanesi ve yılan tılsımlarının psikanalitik açıdan değerlendirilmesi. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi, 1(1), (s.53-64).
• Çelebi, E. (2022). Seyahatname. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çelebilik, G. ve Afşar, H. (2016). Konya ili Karatay ilçesi evlerinde bulunan geleneksel el işlemelerinde türler. Art-E Sanat Dergisi, 9(18), (s.365-381). https://doi.org/10.21602/sduarte.281774
• Çakır, Ö. (2011). Şahmaran efsaneleri üzerine bir inceleme. Halk Edebiyatı Dergisi, (s.1-645).
• Demir, H. (2013). Modern zamanlarda bir ashâb-ı kehf yorumu: ayışığı sofrası, Journal of Turkish Studies, 8(1), (s.1229-1237). http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4262
• Doğanay, E. (2012). Düş ya da gerçek Şah-ı Maran. Küçükçekmece Belediyesi Yay.
• Duygu,M. ve Tekin.A.K. (2022), Türk Mitolojisinde Hayvan Sembolizmi Ve Geleneksel ‘Şahmeran’ Figürünün Sanata Yansımaları, İdil, 96, (s.1208-1217). http://dx.doi/10.7816/idil-11-96-0
• Eliade, M. (2014). Dinler Tarihine Giriş, Cilt 1 (L. Arslan Özcan, Çev.). Kabalcı Yayıncılık.
• Erdal, A. (2022). Şahmeran [Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik Tez Raporu].
• Erkan, M. (1993). Câmasbnâme. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7, (43-44). Genç, R. (1997). Türk inanışları ile milli geleneklerinde renkler ve sarı-kırmızı-yeşil. Atatürk Kültür Merkezi.
• Güzel, E. ve Kulaz, M. (2016). Tunceli-Çemişgezek-Doğan Köyü Halı Dokuma Örnekleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(4), (s.1321-1335).
• Güzel, E. ve Kulaz, M. (2013). Van’da ‘şah-ı meran’ motifli örnekler, VII. Uluslararası Türk Kültürü, Sanatı ve Kültürel Mirası Koruma Sempozyumu/Sanat Etkinlikleri, (559-564).
• Hesieodos (2012), İşler ve günler-tanrıların doğuşu (F. Akderin, Çev.). Say Yayınları.
• İşbilir, S., Sönmeztürk, G., Savari. M. (2023). Tarsus yöresinde mitolojik figürlerden olan şahmeran’ın Mersin olgunlaşma enstitüsü çalışmalarındaki yeri. Folklor Akademi Dergisi, 6(2), (s.464-483). http://dx.doi/10.55666/folklor.1264473
• Küçükkurt, Ü. (2019). Mardin El Sanatlarında Şahmeran Figürü, Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu, Gostivar-Makedonya, (172-183).
• Levend, A. S. (1943). Şahmaran ve Anadolu Efsaneleri. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, (1-662).
• Mant, S. (1998). Halk sanatında şahmaran [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi] Anadolu Üniversitesi.
• Onay, A. T. (2009). Şah-ı maran, açıklamalı divan şiiri sözlüğü. H Yayınları.
• Önder, M. (1969). Halılar Kilimler ve Bir Yazılı Halı, Türk Etnografya Dergisi.
• Öz, M. (1998). Türk mitolojisinde şahmeran figürü ve efsaneleri. Anadolu Mitolojisi Dergisi, (65-66).
• Özer, K. (2012). Yarısı İnsan Yarısı Yılan, [Belgesel, video], İstanbul: Kabuk Yapım. https://www.dailymotion.com/video/x13h12i
• Saraç, E. ve Yayan, G. H. (2019). Efsaneler ve mitlerin Ahmet Güneştekin'in eserlerine yansımaları, Social Sciences Studies SSS Journal, 5(29), (301-311). http://dx.doi.org/10.26449/sssj.1204
• Sökmen, S ve Balkanal, Z. (2018). Anadolu'da önemli bir simge olan şahmeran’ın halk inanışlarındaki yeri, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), (281-296). https://doi.org/10.29029/busbed.333220
• Sökmen, S ve Balkanal, Z. (2021). Anadolu sanatında şahmeran figürlü örnekler. Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 6(3), (417-447)
• Sözeri, M. (2006). Adana ve çevresinde anlatılan şahmeran efsaneleri. Yerel Efsaneler Dergisi, (281- 296).
• Şimşek, G. (2016). İnançların görselleşmesinin 2000 sonrası Türk dizilerinde kullanımı: şahmeran örneği. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 58, (765-776).
• Şimşek, G. (2016). Anadolu Kültüründe Şahmaranın Yeri. Halk Kültürü Araştırmaları Dergisi, (765-776). TDK (2024). Şahmeran. https://www.sozluk.gov.tr/
• Yıldıran, N. (2001). Yakın doğu sembolizminde akrep, yılan: akrep-adam ve şahmeran. Folklor/Edebiyat, 27(3), (5-22).
• Vikipedi Özgür Ansiklopedi (2024). Şahmeran. https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eahmeran#cite_note-4