Polîtîkayên Sovyetê yên 1920î û Serhildanên Kurdan

Yıl 2024, Sayı: 17, 32 - 43, 30.09.2024

Anjelika Pobedonostseva

Öz

Di salên 1920î de têkiliyên di navbera dewletên Tirk û Sovyetê yên nû avabûyî de erênî pêş ket, ji ber ku Moskoyê hêvî dikir ku bibe hevalbendê nêz ê Enqereyê. Serhildanên li Rojhileta Naverast, bi taybetî jî Serhildana Şêx Seîd dudilîyek derxist pêşiy aserokên Sovyetê. Herçend Kremlîn ji bo piştgiriya rayedarên Tirk dilxwaz bû, ew rastî dijberiya Rêxistina Komonîst a Navneteweyî (Komintern) hat ku rêxistineke transnasyonal bû ku li ser axa Sovyetê hatiye damezrandin. Komintern dixebitî ku bi pêşengiya Sovyetan li Rojhilatê şoreşa cîhanê bi pêş bikeve û Kurd jî weke hevparekî girîng ê vê hewldanê didîtin. Di vê gotarê de dê dubendîyên di siyaseta Sovyetê ya li hemberî Tirkîye û kêşeya Kurd, li ser mînaka efserekî leşkerî yê ku bûye oryantalîstek bê analîzkirin. Kazimîr Gabrîelovîç Vasîlevskî ji bo ku li dijî xeta fermî ya Enqereyê derkeve, pozîsyona xwe ya li Komînternê bi kar dianî. Vasilevsky îsrar dikir ku tenê Partiya Komunîst a Tirkiyeyê dikare alîkariya Kurdan bike û tevgera neteweyî ya Kurd piştgiriya Sovyetê heq kiriye. Herwisa wî di wextê peywereke fermî y abo Tirkîyeyê de lêkolînê qadê jî pêk anîn ku rastî Serhildana Şêx Seîd hat. Ev xebat pala xwe dide weşanên wê serdemê û belegeyên arşîvî.

Anahtar Kelimeler

Kazimîr Gabrîelovîç Vasîlevsky, Komîntern, Kurd, Serhildana Şêx Seîd, Hevkarîya Sovyet û Tirkan

1920’lerde Sovyet Politikası ve Kürt Ayaklanmaları

Öz

1920’lerde yeni kurulan Türk ve Sovyet devletleri arasındaki ilişkiler, Moskova’nın Ankara’nın yakın müttefiki olmayı umut etmesiyle olumlu yönde gelişmeye başladı. Ortadoğu’daki Kürt ayaklanmaları, özellikle Türkiye’deki Şeyh Said ayaklanması Sovyet liderlerinin önüne bir ikilem koydu. Kremlin, Türk makamlarını destekleme eğilimindeyken, Sovyet topraklarında kurduğu ulusötesi bir örgüt olan Komünist Enternasyonal’in (Komintern) muhalefetiyle karşı karşıya kaldı. Komintern, Doğu’da Sovyet liderliğindeki bir dünya devrimini teşvik etmek için çalıştı ve Kürtleri bu çabada önemli bir ortak olarak gördü. Bu makalede Türkiye ve Kürt meselesine yönelik Sovyet politikasında yaşanan anlaşmazlıklar oryantaliste dönüşen bir Sovyet askeri subayı örneğine odaklanılarak analiz edilecektir. Kazimir Gabrieloviç Vasilevsky, Komintern içindeki konumunu Ankara’nın resmi çizgisine muhalefet etmek için kullanıyordu. Vasilevsky yalnızca Türkiye Komünist Partisi’nin Kürtlere yardım edebileceği ve Kürt ulusal hareketinin Sovyet desteğini hak ettiği konusunda ısrar etti. Ayrıca 1925 Şeyh Said ayaklanması ile aynı zamana denk gelen Türkiye’ye resmi bir görev sırasında saha araştırması yaptı. Bu çalışma, dönemin yayınlarına ve arşiv belgelerine dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kazimir Gabrieloviç Vasilevsky, Komintern, Kürtler, Şeyh Said ayaklanması, Sovyet-Türk işbirliği

Soviet Policy and Kurdish Rebellions of the 1920s

Öz

In the 1920s, the relations between the newly established Turkish and Soviet republics started to develop positively with Moscow hoping for Ankara to become its close ally. Kurdish rebellions in the Middle East, especially the Sheikh Said Rebellion in Turkey, put a dilemma before the Soviet leaders. While the Kremlin was inclined to support the Turkish authorities, it faced dissent from a transnational organisation it had established on Soviet soil – the Communist International (Comintern). The latter worked on promoting a Soviet-led global revolution in the East, and it saw the Kurds as an important partner in that endeavour. The paper shall analyse the disputes in Soviet policy towards the Turkey and Kurdish issues. In particular, it focuses on the case of a Soviet military officer turned Orientalist Kazimir Vasilevsky who used his position inside the Comintern to articulate its opposition to the official line towards Ankara. Vasilevsky insisted that only the Turkish Communist Party could help the Kurds and the Kurdish national movement deserved Soviet support. He also engaged in field research during an official mission to Turkey that coincided with the 1925 Sheikh Said uprising. The paper relies on publications of the time and archival records.

Anahtar Kelimeler

Comintern, Kazimir Gabrielovich Vasilevsky, Kurds, Soviet-Turkish relations, Sheikh Said rebellion

Kaynakça

• Rusya Federasyonu Federal Güvenlik Servisi (Sankt-Petersburg ve Leningrad Bölgesi) – A FSB RF SPb LO. Arh P-78729 (Rostopçin Fyodor Borisoviç’in suçlamalarına ilişkin 17/25 sayılı soruşturma davası)
• Rusya Devlet Sosyal-Siyasi Tarih Arşivi – RGASPİ. F. 495. Op. 65а. D. 3400 (Vasilevskiy Kazimir Gabrieleviç. Dosya (1930-1933))
• Rusya Bilimler Akademisi Büyük Petro Antropoloji ve Etnografya Müzesi (Kunstkamera) Arşivi – NA MAE RAN. F. 17. Op. 1. D. 102 (O.L. Vilçevskiy’den Etnografya Enstitüsü Müdür Yardımcısı olan S.I. Bruk’a mektup, 20.05.1963)
• Rusya Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü Arşivi – AV İVR RAN. F. 152. Op. 3. D. 514 (Rostopçin Fyodor Borisoviç. Dosya (1931-1934))
• Süreli Yayınlar
• İz russkih gazet (Rus gazetelerinden). (1925, December 5). Golos truda (Buenos Aires), Sayı 235, s. 3.
• Konets vosstaniya (İsyanin sonu). (1925, April 29). Sovyetskaya Sibir’ (Novosibirsk), Sayı 97, s. 2.
• Povstançeskoye dvijenie v Turtsii ostanovleno (Türkiye’de isyan haraketi durdurulmuştur). (1925, March 4). Vlast’ truda (İrkutsk), Sayı 52, s. 1.
• Vosstaniye turetskih fanatikov (Türk fanatik isyanı). (1925, February 27). Zarya Vostoka (Tiflis), Sayı 814, s. 2.
• Vosstaniye v Turtsii (Türkiye’de isyan). (1925, March 4). Pravda Vostoka (Taşkent), Sayı 51, s. 2.
• Kitaplar ve makaleler
• Abeghian, A., Grabowsky. (1934). Das kurdische Problem. Zeitschrift Für Politik. 23. pp. 529–542.
• Akal, E. (2006). Milli mücadelenin başlangıcında Mustafa Kemal İttihat Terakki ve Bolşevizm. TÜSTAV.
• Akbulut, E., Ülker, E. (2022). Komintern, TKP ve Kürt isyanları. Yordam Kitap.
• Butayev, İ. (1925). Natsional’naya revolütsiya na vostoke. Problema Turtsii (Doğu’da ulusal devrim: türkiye’nin sorunu). Priboy.
• Carr, E.H. (1990). Russkaya revolütsiya ot lenina do Stalina. 1917-1929 (Lenin'den Stalin'e Rus devrimi. 1917-1929). İnter.
• Gordlevskiy, V.A. (1968). Pamyati V. Minorskogo (V. Minorskiy’in anısına). İzbrannıye Soçineniya (Seçilmiş Yazılar). Cilt 4. İzdatel’stvo vostoçnoy literaturı.
• Gotfrid, L. (1932). Sotsial faşizm o kurdskom voprose. Bülleten pressı Srednego Vostoka. No. 13-14. pp. 118-120.
• Hirst, S.J. (2013). Anti-Westernism on the European periphery: the meaning of Soviet-Turkish convergence in the 1930s. Slavic Review. Vol. 72. (1). pp. 32-53.
• Hirst, S.J., İşçi, O. (2020). Smokestacks and pipelines: Russian-Turkish relations and the persistence of economic development. Diplomatic History. Vol. 44. (5). pp. 834-859.
• Kazimirskiy, K.G. (1927). Sovremennaya yevropeyskaya Turtsiya (Modern Avrupa Türkiyesi). Novıy Vostok. No. 16-17. ss.178-189.
• Kızıl Han. (1930). Opportunistiçeskiye izvraşeniya v otsenke agrarnogo voprosa v Turtsiyi (Türkiye'de tarım sorununun değerlendirilmesinde oportünist saptırmalar). Revolutsionnıy Vostok. No. 9-10. ss.160-180.
• Konak, İ. (2017). Rus devrimi ve Mustafa Kemal. Rus iç savaşı (1918-1922) döneminde Türk-Bolşevik ilişkileri. Libra kitap.
• Konak, İ. (2022). Sosyalist Kürtler (1917-1937). Devrim, inşa, sürgün. Nûbihar.
• Konak, İ. (2023). Kızıl devrim (1917-1922). Aram Yayınları.
• Laqueur, W.Z. (1956). Communism and nationalism in the Middle East. Frederick A. Praeger Publishers.
• Lazarev, M.S. (2005). Kurdistan i kurdskiy vopros (Kürdistan ve Kürt meselesi). Vostoçnaya literatura.
• Nikitin, A.L. (2003). (ed.). Orden Rossiyskih tampliyerov (Rus tapınakçıları nişanı). Cilt 2. Belgeler 1930-1944.
• Olson, R. (1989). The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said rebellion 1880-1925. Texas Press.
• Pantsov, A.V. (2001). Taynaya istoriya Sovetsko-Kitayskih otnoşeniy: Bol’şeviki i Kitayskaya revolütsiya (1919-1927) (Sovyet-Çin ilişkilerinin gizli tarihi: Bolşevikler ve Çin devrimi [1919-1927]). İD Muravey-Gayd.
• Pavlenko, P.A. (1929). Aziatskiye rasskazı (Asya Hikayeleri). “Federatsiya”. (İkinci baskı 1931.)
• Pavlenko, P.A. (1930). Stambul i Turtsiya (İstanbul ve Türkiye).: “Federatsiya”. (İkinci baskı 1932.)
• Pavlenko, P.A. (1932). Anatoliya (Anadolu). Federatsiya.
• Pavlenko, P.A. (1953). Avtobiografiya (Otobiyografi). Sobranye soçineniy (Seçme Eserler). Cilt 1. Gosudarstvennoye izdatel’stvo hudojestvennoy literaturı.
• Pavloviç, M. (1920-1921). Sovetskaya Rossiya i anglo-frantsuzskiye İntrigi na Vostoke (Sovyet Rusya ve Doğu’daki İngiliz-Fransız entrikaları). Kommunistiçeskiy İnternatsional. No. 14. ss. 2769-2780.
• Pobedonostseva-Kaya, A.O. (2020). “The Mukri Kurds” by O.L. Vilchevsky: what and why has been deleted before publication? Islam in the modern world. 16 (4). ss. 99-116.
• Talabani, J. (2018). Mudhakirat al-rayis Jalal Talabani: rihlatu sittun ‘aman min jibali Kurdistan ila qasri al-Salam. al-Dar al-ʿarabiyyat li-l-ʿulam nashirun.
• Ter Minassian, T. (1997). Colporteurs du Komintern. l’Union soviétique et les minorités au Moyen-Orient. Presses de Sciences Po.
• Troçki, L. (1919). Pis’mo L. Trotskogo v TsK RKP (b) o podgotovke elementov “aziatskoy” orientatsii, 05.08.1919 (L. Troçki’den Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’ne “Asya” yönelimli unsurların hazırlanması üzerine 05.08.1919 Tarihli Mektup). Komintern i İdeya Mirovoy Revolütsii. Dokumentı (Komintern ve Dünya Devrimi Fikri. Belgeler). Nauka, 1998. pp. 145-150.
• Vasilyev, K. (1931). Priçinı i Dvijuşiye silı kurdskih vosstaniy (Kürt ayaklanmalarının nedenleri ve itici güçleri). Agrarnıye problemı. 1931. No 9-10. ss. 98-114.
• V-iy. (1930а). Protiv pravoopportunistiçeskih kontseptsiy v agrarnom voprose Turtsii (okonçaniye v sleduyuşem nomere) (Türkiye tarım meselesinde sağcı-fırsatçı kavramlara karşı (Makalenin devamı bir sonraki sayıda)). Agrarnıye problemı. No. 4-5. ss. 49-81.
• V-iy. (1930b). Protiv pravoopportunistiçeskih kontseptsiy v agrarnom voprose Turtsii (naçalo v predyduşem nomere) (Türkiye’nin tarım meselesinde sağ-oportünist kavramlara karşı (makale başlangıcı bir önceki sayıda)). Agrarnıye problemı. No. 6-7. ss. 35-44.
• V-iy, K. (1930c). Turetskaya ekonomika v opisanii samih turok: “Müderris İhsan Abidin. Anadolu ziraat ve Yetiştirme Waziyeti. İstanbul, 1928; Hamid Saadi. İktisaadi Gographia. İstanbul, 1928” (Türkler Tarafından Tanımlanan Türk Ekonomisi: “Müderris İhsan Abidin. Anadolu ziraat ve Yetiştirme Waziyeti. İstanbul, 1928; Hamid Saadi. İktisaadi Gographia. İstanbul, 1928”). Novıy Vostok. No 28. ss.240-248.
• V-iy. (1930d). Turtsiya na perelome (Türkiye dönüm noktasında). Novıy Vostok. No 29. ss. XXV-XLVIII. V-iy. (1932). Harakteristika feodal’nıh i polufeodal’nıh metodov ekspluatatsii turetskogo krest’yanstva. Analiz turetskoy izdol’şinı (Türk köylülüğünün feodal ve yarı feodal sömürü yöntemlerinin özellikleri: Türk ortakçılığının analizi). Agrarnıye problemı. No. 5-6. ss. 52-67.
• Vsesoyuznaya perepis’ naseleniya 17 dekabrya 1926 g. (Tüm birlik nüfus sayımı 17 Aralık 1926). Cilt 4. Narodnost’ i rodnoy yazık naseleniya SSSR (SSCB nüfusunun uyruğu ve ana dili). Moskova, 1928.
• Yusupova, T.İ. (2018). The idea of establishing the Turkish commission of the academy of sciences has fully ripened: on the visit of academicians N.Ya. Marr and A.N. Samoilovich to Türkiye in 1933. Pismennye Pamiatniki Vostoka. 15/ 4 (35). ss. 98-110.