Yukarı Kurmancca’nın Klasik Eserlerinde “ra-” Türeme Önekinin Morfosemantik Fonksiyonu

Yıl 2024, Sayı: 17, 19 - 31, 30.09.2024

Ahmet Seyari

Öz

Bu çalışmanın konusu Yukarı Kurmancî’de yer alan “ra-” türetme öneki ve morfo-semantik fonksiyonudur. Türetme kelime yapım tekniklerinden bir tanesidir. Bu teknikte bağımlı bir biçimbirim bağımsız bir biçimbirime eklenerek ona yeni bir anlam yükler. Bazen de anlamın yanında eklendiği kelimenin türünü de değiştirir. Araştırma konusu, korpus ve lehçe açısından sınırlandırılmıştır. Çalışmanın korpusu Melayê Cîzîrî’nin Dîvan”ı, Feqîyê Teyran’nın menzûmeleri (Şêx Sen’an, Bersisê ‘Abid, Zembîlfiroş, Şerê Dimdim) ve Ehmedê Xanî’nin Mem û Zîn adlı mesnevisinden oluşmaktadır. Bu çalışmada dilbilimin senkronik metodu ile ve dilbilimin işlevsel analiz tekniği kullanılmıştır. Bu çerçevede şekil ve yapının yanında bağlam da göz önünde bulundurulmuştur. Çalışmanın giriş bölümünde çalışmanın, metod ve tekniği hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmanın birinci kısmında çalışmanın teorik altyapısı hakkında bilgi verilmiş. Analiz bölümünde ise önce türeme öneki olan “ra-” hakkında bilgi verilmiş daha sonra bu ekle türeyen kelimeler metindeki bağlam çerçevesinde analiz edilmiştir. Çalışmanın soncunda “ra-” türetme önekinin şu semantik kategorileri tespit edilmiştir: Bir nesnenin yukarı doğru kaldırılması veya sesin yayılması, uyumak ve uyanmak, bir olayın başlaması, bir kişinin görevlendirilmesi, İyileşme veya ayılma, yetenek veya mananın güçlendirilmesi.

Anahtar Kelimeler

Türetme öneki, ra-, Yukarı Kurmancca, klasik eserler., Kürtçe

Teşekkür

Spas ji bo keda we.

Pêşgira Dariştinê ya “ra-”yê û Fonksîyonên Wê yên Morfosemantîk di Berhemên Klasîk ên Kurmancîya Jorîn da

Öz

Mijara vê xebatê pêşgira dariştinê ya “ra-”yê û fonksîyonên wê yên morfosemantîk in. Dariştin yek ji rêbaza peyvsazîyê ye. Di vê rêbazê da gireyeke dariştinê li morfemeke xweser zêde dibe û maneyeke nû lê bar dike. Carinan jî li rex maneyê cureya peyvê jî diguherîne. Xebat ji alîyê mijar, korpus û dîyalektê ve hatiye sînorkirin. Ji bo vê xebatê wekî korpus Dîwana Melayê Cîzîrî, menzûmeyên Feqîyê Teyran (Şêx Sen’an, Bersisê ‘Abid, Zembîlfiroş, Şerê Dimdim) û Mem û Zîna Ehmedê Xanî hatine hilbijartin. Di xebatê da metoda zimannasîya senkronîk û teknîka analîzê ya zimannasîya kargîn hatine bikaranîn. Di vê çarçoveya analîzan da ji alîyê binyad û teşeyê ve peywend jî li ber çavan hatiye girtin.Wiha be çêtir e.. Di destpêka xebatê da metod, teknîk û çarçoveya xebatê hatiye destnîşankirin. Di beşa pêşî da derheqê bingeha teorîk a xebatê da agahî hatine dayîn. Di beşa analîzê da pêşî derheqê gireya “ra-“yê da agahî hatine dayîn û piştre peyvên ku ev gire wergirtine li gorî peywenda metnê hatine analîzkirin. Di encama xebatê da ev kategorîyên semantîk ên pêşgira “ra-”yê hatin tesbîtkirin: Bilindkirina tiştekî û belavbûna deng, razan an jî hişyarbûn, destpêkirina rûdanekê û peywirdarkirina kesekî, saxbûn û hatina bi ser hişê xwe û xurtkirina maneyê û şiyan.

Anahtar Kelimeler

Pêşgirên dariştinê, ra-, Kurmancîya jorîn, Berhemên klasîk, Kurdî

The Derivational Prefix of “Ra-” And Its Morpho-Semantical Functions In The Classical Works of Upper Kurmanji

Öz

The subject of this study is the derivational prefix “ra-” in Upper Kurmanji and its morpho-semantic function. In this technique, a dependent morpheme is attached to an independent morpheme, giving it a new meaning. Sometimes, in addition to meaning, it also changes the type of word to which it is attached. The research is limited in terms of subject, corpus and dialect. The corpus of the study consists of Melayê Cîzîrî's Dîvan, Feqîyê Teyran's menzûmes (Şêx Sen'an, Bersisê 'Abid, Zembîlfiroş, Şerê Dimdim) and Ehmedê Xanî's masnavi Mem û Zîn. In this study, the synchronic method of linguistics and the functional analysis technique of linguistics were used. In addition to form and structure, context was also taken into consideration in this framework. In the introduction part of the study, information about the method and technique of the study is given. In the first part of the study, information about the theoretical background of the study is given. In the analysis section, firstly information about the derivational prefix “ra-” was given and then the words derived from this suffix were analyzed within the framework of the context in the text. At the end of the study, the following semantic categories of the derivational prefix “ra-” were identified: Lifting something and making a sound, sleeping and waking up, the beginning of an event and the assignment of a person, healing or sobering up, strengthening ability or meaning

Anahtar Kelimeler

Derivational prefix, ra-, Upper Kurmanji, classical works

Kaynakça

• Adak, A. (2015). Despêka edebiyata kurdî ya klasîk. Weşanên Nûbiharê.
• Ahanov, K. (2021). Dil bilimin esasları. M. Ceritoğlu (Ed.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akçataş, A. û Varol, Ç. (2021). Türkiye türkçesinde isimden isim yapan eklerin morfo-semantik işlevleri. Kesit Akademi Dergisi, 7(26), 410-427.
• Aydın, M. (2014). Dilbilim El Kitabı. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Bauer, L. (2004). the function of word-formation and the ınflection-derivation distinction. İn H. Mike & L. Rod (Ed.). Words in their places. a festschrift for j. lachlan mackenzie. (283-292). Publicaties Vrije Universiteit.
• Bloomfield, L. (1935). Language. Publicaties Allen Unwin.
• Botî, K. (2006). Ferhenga Kamêran (Kurdî-Kurdî). Spîrêz.
• Cizîrî, M. (2019). Dîwan. T. İ. Doskî (Amd.). Weşanên Nûbiharê.
• Delikaya, Ö. (2016). Peyvsazî di kurmancî de: Nêrîneke giştî. (Teza Lîsansa Bilind). Zanîngeha Bîngolê. Enstîtuya Zimanên zindî.
• Demirci, K. (2008). Dilbilgiselleşme üzerine bir inceleme. Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 0 (45), 131-146.
• Evdulfettah, D. (2011). Kar (Lêker). Weşanên Ensîtuya Kurdî ya Amedê.
• Feqî, T. (2017). Feqiyê teyran jiyan, berhem û helbestên wî (Amd.). M. X. Sadinî. Weşanên Nûbiharê.
• Feqî, T. (2021). Feqîyê teyran (dîwan). A. Kardeniz (Amd.). Weşanên Nûbiharê.
• Guzev, V. (2010). Söz dizimi birimleri üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten (56 2008/2).
• Hamawand, Z. (2011). Morphology in english word formation in cognitive grammar. Continuum International Publishing Group.
• Hatipoğlu, V. (1974). Türkçedeki eklerin kökeni. Türk Dili Dergisi, 29 (268), 331-340.
• Kerim, A. H. (2019). Kürtçenin etimolojik sözlüğü (karşılaştırmalı). Weşanên Arê.
• Kurdo, Q. (1981). Zimanê kurdî-rêziman (gramatîk). Weşanên Komkarê.
• Malmisanij, M. (2013). Kürtçede ses değişimi. Vate Yayınları.
• Marif, E. H. (2000). Rêzimanî kurdî (wişesazî) bergî yekem- beşê pêncem. Weşanî Serdem.
• Muhammed, H. (2016). Peyvsazî. Çapa Elektronîk. https://zimannas.wordpress.com/2016/11/02/3073/.
• Plag, I. (2003). Word-formation in english formation. Cambridge University Press.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sebzecioğlu, T. (2017). Dilbilim kavramlarıyla türkçe dilbilgisi. Kesit Yayınları.
• Stekauer, P., Valera, S. ve Körtvelyessy, L. (2012). Word-formation in the world’s languages.: Cambridge University Press.
• Tek, A. (2018). Hamisiz şâir babasız metin . Weşanên Nûbiharê.
• Tîgrîs, A. (2011). Pêşkît û parkît. Weşanên Medyayê.
• Toklu, M. O. (2009). Dilbilime giriş. Akçağ Yayınları.
• Turan, Z. (2018). Türk dilinin eklerini sınıflandırmanın esasları. Türkbilig Dergisi, (35), 97-110.
• Usman, N. S. (2015). Morfolojyayî Dariştinî Wişe le Zarî Hewramî û Kurdî Nawerast. Zankoyî Selahadîn.
• Uzun, E. N. (2006). Biçimbilim. Papatya Yayıncılık. Varol, Ç. (2022). İsimden isim yapan –ci ekinin morfo-semantik işlevleri. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 6(1), 270-290. Xanî, E. (2014). Mem û zîn (Amd.). N. Açıkgöz. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Yıldırım, K. (2014). Ehmedê xanî külliyatı IV. Weşanên Avestayê. Yozgat, U. (2018). Dilbilimde biçimci ve işlevci düzlem. Di nav de Can, Ö. (Ed.). Dilbilim kuramları iki düzlem beş kuram.(33-76). İthaki Yayınları. Zaxoyî, Î. R. (2007). Ferhengê pîşkên kurdî. Weşanên Spirezê. Zîlan, R. (2006). Paşgirên kurdî-I. Kurmancî (Rojanameya Taybetî ya Enstîtuya Kurdî ya Parîse), (36), 9-12. Zivingî, M. E. (2013). Gerdeniya gewherî şerha dîwana melayê Cizîrî. Weşanên Avestayê.