GÜVEN TEORİSİNE DAİR HANEFİ MEZHEBİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 2 Prof. Dr. Mustafa Avcı'ya Armağan, 2591 - 2642, 03.01.2025

Oğuzhan Orhan

https://doi.org/10.47136/asbuhfd.1600485

Öz

Akit yapan taraflar birçok halde irade beyanlarına farklı manalar yüklemektedir. Bu durumda taraflar arasındaki uyuşmazlığın giderilmesi için irade beyanlarının hâkim tarafından yorumlanması gerekmektedir. Bu yorumun hangi esaslara göre olacağına dair tarih boyunca birçok teori ortaya atılmıştır. Günümüzde Türk/İsviçre borçlar hukukunda hâkim teori, güven teorisidir. Fakihler de tarafların irade ve irade beyanları arasında farklılık olması durumunda nasıl bir yol izleneceği hususunda farklı yaklaşımlarda bulunmuşlardır. Hanefî fakihlerin genel yaklaşımı, iradeden ziyade irade beyanını esas alma yönündedir. Hanefî fakihlerin bu husustaki yaklaşımına hukuk tarihi boyunca öne sürülen teorilerden en yakınının açıklama teorisi olduğu, ancak bazı hallerde bu teoriden ayrılıp irade veya güven teorisine yaklaştıkları görülmektedir. Bu bağlamda Hanefî fakihler, hukukî işlem güvenliği ve hakikî iradenin korunması ilkeleri arasında güven teorisinde olduğu gibi beyan sahibini ihmal edip yalnızca muhatabı esas alan normatif bir yorum teorisine hacet kalmaksızın denge kurabilmişler ve asırlar öncesinden sistematik ve tutarlı bir akid nazariyesi geliştirebilmişlerdir. Makalede, öncelikle irade beyanı, rıza-irade beyanı ilişkisi, bu ilişkiye tesir açısından hatalı ve ciddi olmayan irade beyanları ile genel hatlarıyla güven teorisine dair bilgi verilmiş ve akabinde bu teori Hanefî fakihlerin meseleye yaklaşımları doğrultusunda değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İrade, İrade beyanı, Yorum, Güven Teorisi, Hukukî İşlem Güvenliği, Hanefi Mezhebi

AN EVALUATION OF THE THEORY OF TRUST IN THE CONTEXT OF HANAFI SECT

Öz

In many cases, the contracting parties attribute different meanings to the declarations of will. In this case, in order to resolve the dispute between the parties, the declarations of will must be interpreted by the judge. Many theories have been put forward throughout history regarding the principles on which this interpretation will be based. Today, the dominant theory in Turkish/Swiss law of obligations is the trust theory. The faqihs have also taken different approaches on how to proceed in case of differences between the parties' will and declarations of will. The general approach of the Hanafi faqihs is to take the declaration of will rather than the will as the basis. It is seen that the closest approach to the Hanafi faqihs' approach in this regard is the explanation theory among the theories put forward throughout the history of law, but in some cases, they departed from this theory and approached the will or trust theory. In this context, the Hanafi faqihs were able to establish a balance between the principles of the security of legal transactions and the protection of the true will without the need for a normative theory of interpretation that neglects the declarant and focuses only on the addressee, as in the trust theory, and they were able to develop a systematic and consistent contract theory centuries ago. In this article, firstly, information on the declaration of will, the relationship between consent and declaration of will, erroneous and non-serious declarations of will in terms of the effect on this relationship, and the theory of trust in general terms are given, and then this theory is evaluated in line with the Hanafi jurists' approach to the issue.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Will, Declaration of Will, İnterpretation, Trust Theory, Security of Legal Transactions, Hanafi School

Kaynakça

• A. Cüneyd Köksal. “Hanefi Fıkıh Düşüncesinde Vücub-Eda Ayrımı ve Bu Ayrımla İlişkili İki Mesele.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. no.25 (2012):105-122.
• Ali Haydar Efendi, Büyük. Usûl-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: Meral Yayınları, ty.
• Ali Haydar Efendi, Küçük. “Muvâzaa ve İstiğlâl.” Hzl. Sabri Erturhan, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 5. (2005): 267-296.
• Ali Haydar Efendi, Küçük. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Antalya, Gökhan. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta Yayıncılık, 2012.
• Apaydın, Yunus, “İrade Beyanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000: 22/387-391.
• Arı, Abdüsselam. “Rıza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Arsebük, Esat. Borçlar Hukuku. İstanbul: Arkadaş Matbaası, 1943.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Atlas Yayıncılık, 2019.
• Ayan, Mehmet. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Konya: Mimoza Yayınları, ty.
• Bağdâdî, Kâdı Abdulvehhâb. el-İşrâf ʿalâ nüketi mesâʾili’l-ḫilâf. thk. Habib bin Tâhir. Riyad: Daru İbni Hazm, 1999.
• Berki, Ali Himmet. Hukuk Mantığı ve Tefsir. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi Yayınları, 2018.
• Beyzâvî, Nâsirüddîn. el-Ġāyetü’l-ḳuṣvâ fî dirâyeti’l-fetvâ. thk. Ali Muhyiddin el-Karadâğî. Beyrut: Daru’l-Beşâiru’l-İslâmiyye, 2008.
• Buhari, Abdülazîz. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l-Pezdevî. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• Çağıl, Orhan Münir. “Jhering’in Hukuk Nazariyesinin Temel Fikirleri.” İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası, 11. no. 3-4 (Eylül 2011): 225-251.
• Demirci İslâm, “İslâm Borçlar Hukukunda Hata.” Yayınlanmamış Doktora tezi. Konya, 2011.
• Demirsatan, Barış. “İrade Beyanlarının Yorumlanması Bakımından Muvaza.” Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 26, no.2 (2020): 1220-1241.
• Desûkî, Şemsüddîn. Ḥâşiye ʿale’ş-Şerḥi’l-kebîr. Şâm: Darûl-Fikir, ty.
• Dönmezer, Sulhi – Sahir, Erman,. Nazarî ve Tatbikî Ceza Hukuku. İstanbul: Beta Yayıncılık, 1987.
• Dursun, Sanem Aksoy. “Borçlar Hukukunda “Falsa Demonstratio Non Nocet (Yanlış Niteleme Zarar Vermez)” Kuralının Uygulanması.” İstanbul Hukuk Mecmuası. 1. no.76 (2018): 131-150.
• Ebu Zehre, Muhammed. el-Milkiyye ve naẓariyyetü’l-ʿaḳd. Kahire: Daru’l-fikri’l-arabî, 2020.
• Emîr Pâdişah. Teysîru’t-Tahrîr. thk. Mahlûf el-Adevî. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduh, 1932.
• Ensârî, Zekeriyyâ. Fetḥu’l-vehhâb bi-şerḥi Menheci’ṭ-ṭullâb. thk. Muhammed Hâmî Beyzâvî. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1998.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Yetkın Basımevi, 2016.
• Esener, Turhan. “Borçlar Hukuku Sistemimize Göre Akitlerin İnikadında İtimat Prensibinin Ehemmiyeti”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 9. no.3 (Mayıs 1952):166-197.
• Feyzioğlu, Necmeddin. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1976.
• Furrer, Andreas, Muller Chen Markus ve Çetiner, Bilgehan. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: On iki levha yayıncılık, 2021.
• Gümüş, Mustafa Alper. Borçlar Hukukunun Genel Hükümleri. Ankara: Yetkin Basımevi, 2021.
• Günay, Cevdet İlhan. Türk Borçlar Kanunu Şerhi. Ankara: Yetkin Basımevi, 2015.
• Güvenç, Özgür. “Sözleşmenin Kurulmasında İrade Açıklamalarının Yorumu.” Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara, 2020.
• Hafif, Ali. Aḥkâmü’l-muʿâmelâti’ş-şerʿiyye. Kahire: Daru’l-fikri’l-arabî, 2008.
• Hallaf, Abdülvehhâb. Meṣâdirü’t-teşrîʿi’l-İslâmî fîmâ lâ naṣṣa fîh. Kahire: Matâbi‘u’l-Darî’l-Kitâbi’l-Arabî, 1954.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas. Ġamzü ʿuyûni’l-beṣâʾir ʿalâ meḥâsini’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1985.
• Haskefî, Alâüddîn. İfâḍatü’l-envâr. thk. Muhammed Berekât. Dimeşk: Mektebetü İmam el-Evzâ’î, 2008.
• İbn Âbidîn. Minḥatü’l-ḫâliḳ ʿale’l-Baḥri’r-râʾiḳ. Kahire: Daru’l-Kitabi’l- İslâmî, ty.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. trc. Mehmet Savaş. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1984.
• İbn Rüşd, Muhammed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. thk. Salim el-Cezâirî. Beyrut: Müessetür-risâle, 2015.
• İbn-i Nüceym. el-Eşbâh ve’n-Nezâir. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• J. Gaudemet. “Eski Çağ Dünyasında Kanunların ve Hukukî Muamelelerin Yorumu”. trc. Bülent Tahiroğlu. İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası. 37, no.1-4 (1971):495-508.
• Kaplan, İbrahim. Borçlar Hukuku Dersleri. Ankara: İmaj Yayıncılık, 1997.
• Karadağî, Ali Muhyiddin. Mebdeu’r-Rıza Fi’l-Ukûd. Beyrut: Dâru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye. Karâfî, Ebü’l-Abbas. el-Ümniyye fî idrâki’n-niyye. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1984.
• Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslâm Hukuku. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Kâsânî, Alâüddîn, Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾi. thk. Muhammed Tâmir. Karaçi: Daru’l-Maa‘rifi Diyubend, 2013.
• Kerhî, Ebü’l-Hasen, er-Risâle. Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, 1994.
• Kılıçoğlu, Ahmet. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Turhan Yayıncılık, 2016.
• Kocayusufpaşaoğlu, Necip vd. Borçlar Hukuku Genel Bölüm. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2014.
• Kocayusufpaşaoğlu, Necip. Güven Nazariyesi Karşısında Borç Sözleşmelerinde Hata Kavramı. İstanbul: Garanti Matbaası, 1968.
• Küçük, Eşref. “XII. Yüzyıl Rönesansı ve ‘Yeniden Doğan’ Roma’yı Günümüze Bağlayan Son Halka: Pandekt Hukuku”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 56. no. 4 (Aralık 2007): 111-122.
• Merğinânî, Burhânüddîn. el-Hidâye. thk. Muhammed Adnan. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye,ty).
• Mevsîlî, Ebü’l-Fazl. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. thk. Muhammed Derviş. Beyrut: Daru’l-Erkâm, ty.
• Molla Civen. Nûrü’l-envâr fî şerḥi’l-Menâr. thk. Salâh Muhammed Ebü’l- Hac. Amman: Daru’l-Farûk, ty.
• Molla Hüsrev. Mirkaâtü’l-vüsûl ilâ ‘ilmi’l-usûl. thk. Cemal Ebu İz. Beyrut: Daru’l,Kütübü’l-İlmiyye, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Kenzü’d-deḳāʾiḳ. thk.Said Bektaş. Medine-i Münevvere: Daru’s-sirâc, 2011.
• Oğuzman, Kemal ve Nami, Barlas. Medeni Hukuk Giriş, Kaynaklar, Temel Kavramlar. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2019.
• Oğuzman, Kemal-ve Öz, Turgut. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2018.
• Osmânî, Muhammed Takî. Fıkhu’l-Buyu‘. Karaçi: Mektebetü Maârifi’l- Kurân, 2015.
• Özdoğan, Nulcihan Dalcı. “Sözleşmelerin Yorumunda Gerçek İradenin Tespiti.” İnönü Üniversitesi Hukuk Dergisi. 8. no.1 (2017): 33-52.
• Patry, Robert, “Güven Teorisi ve Ticaret Hukuku.” İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi. 15. no. 18 (Temmuz, 2011):15-25.
• Rado, Türkan. Roma Hukuku Dersleri (Borçlar Hukuku). İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1974.
• Rassâ, Muhammed b. Kāsım. el-Hidâyetü’l-kâfiyetü’ş-şâfiye li-beyâni ḥaḳāʾiḳi İbn ʿArafeti’l-vâfiye. thk. Tahir el-Ma‘mûrî. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Râzî, Ebû Bekir. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sadık el-Gamhâvî. Beyrut: Daru İhyâi Turâsu’l-Arabî. Reisoğlu, Safa. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta yayıncılık, 2008.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd. et-Tavżîḥ fî ḥalli ġavâmiżi’t-Tenḳīḥ. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2014.
• Sarıkaya, Murat. “Sözleşmenin Yorumu.” Yayınlanmamış Doktora tezi. İstanbul, 2019.
• Seldağ Güneş Ceylan. “Roma Hukukunun Günümüz Hukuk Düzenlerine Etkisi.” Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 8. no. 2 (Haziran 2004).
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Ḫizânetü’l-fıḳh. thk. Muhammed Abdüsselam Şahin. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2005.
• Senhurî, Abdürrezzâk. Meṣâdirü’l-ḥaḳ fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Beyrut: Menşûrâtü’l-Halebî el-Hukukiyye, 1998.
• Serahsî, Ebû Bekr. el-Mebsût. Beyrut: Daru’l-Mârife, ty.
• Sevvâr, Vahîdüddin. et-Taʿbîr ʿani’l-irâde fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Cezayir: eş-Şirketü’l-Vataniyye lilneşri vet-tevzi‘, 1979.
• Süleyman Hasbi Efendi. Mecelle’nin Külli Kâideler Şerhi (Tafsîl). hzl. Mustafa Avcı-Mehmet Barutçu- Süleyman Tepe. Ankara: Adalet Yayınevi, 2023.
• Şâtıbî, Ebû İshâk. el-Muvâfaḳāt. thk. Hüseyin Eyt Saîd. Mağrib: Menşurâtu’l-BeşirbinAtiyye, 2017.
• Şeyhizâde. Mecmaʿu’l-enhur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. thk. Halil Umran Mansûr. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1998.
• Tahir, Sayit. “İslâm Hukukunda İrade Beyanı”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Bursa, 2023.
• Taşatan, Caner. “Vasiyetname Lehine Yorum İlkesi ve Bu İlkenin Türk Medeni Kanunu’na Yansımaları”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 23. no.1 (Mayıs 2021): 571-605.
• Tunçomağ, Kenan. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1969.
• Türk Hukuk Kurumu. Türk Hukuk Lügati. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1991.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet ve Özdemir, Refet. Türk Borçlar Kanunu Şerhi. Ankara: Yargıtay Yayınları, 1987.
• Von Tuhr, Andreas. Borçlar Hukukunun Umumî Kısmı. çev. Cevat Edege. Ankara: Olgaç Matbası: 1983.
• Yıldırım, Abdülkerim. Türk Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Adaletyayınevi: 2014.
• Zencânî, Şihâbüddîn. Taḫrîcü’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl. thk. Muhammed Edip Salih. Beyrut: Müessetür-Risâle. Zerkâ, Mustafa. el-Medḫalü’l-fıḳhiyyü’l-ʿâm. Dımeşk: Daru’l-Kalem, 2012.
• Zerkeşî, Bedrüddîn, el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Ebû Fadl ed-Dimyâtî. Kâhire: Daru’l-Hadis, 2006.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh. Kahire: Müessetü Kurtubâ, ty.