Türkiye’de Zeka Değerlendirme Sürecinde Yaşanan Etik Sorunlar ve Öneriler

Yıl 2018, Cilt: 17 Sayı: 2, 46 - 57, 30.12.2018

Yaşam Karadağ , Gülbahar Baştuğ

Öz

Her birey birbirinden farklı
özelliklere sahiptir ve bu farklılıkların başında gelen önemli bir unsur da
zekadır. Üzerinde birçok araştırma yapılmasına rağmen, araştırmacılar zekanın
tanımına ilişkin kesin bir yargıya varamamıştır. Bununla birlikte zekanın
ölçülmeye çalışılması uzun süredir devam etmektedir. Birçok ülkede olduğu gibi,
Türkiye’de de her yıl binlerce zeka testi uygulanarak bireyler için hayati önem
taşıyan kararlar alınmaktadır. Bazı zeka testlerinin psikometrik özelliklerinin
zayıf olmasının yanı sıra uygulayıcıların yetkin ve yeterli olmayışa da etik
açıdan önemli bir sorun oluşturabilmektedir. Bu makalede psikolojik
değerlendirmede önemli bir rolü olan zeka değerlendirme sürecine
değinilecektir. Bu bağlamda Türkiye’de uzun yıllardır kullanılan ve yeni
geliştirilen zeka testleri ele alınarak, zihinsel değerlendirme süreci
çerçevesinde oluşan etik sorunlar tartışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

zeka, zeka testleri, etik sorunlar

Kaynakça

• Amerikan Psikoloji Birliği (2016). Revision of ethical standard 3.04 of the “Ethical principles of psychologists and code of conduct” (2002, as amended 2010). American Psychologist, 71, 900.
• Andiç, S. (2012). Psikolojik değerlendirmede muhteşem üçlü: Yetkinlik, deneyim ve farkındalık. PİVOLKA, 23, 11-14.
• Bozbey-Esmeroğlu, S. (2016). Anadolu-Sak Zeka Ölçeği’nin (ASİS) 10-11 yaş düzeyinde ön uygulama çalışması. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Anadolu Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
• Brabernder, V., ve Bricklin, P. (2001). Ethical issues in psychological assessment in different settings. Journal of Personality Assessment, 77(2): 192-194. Doi: 10.1207/S15327752JPA7702_02
• Broody, N. (1999). What is Intelligence? International Review of Psychiatry, 11(1):19-25. Doi:10.1080/09540269974483
• Büken, N., ve Büken, E. (2002). Nedir şu “tıp etiği” dedikleri? Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 11, 17-20. http://www.ttb.org.tr/STED/sted0102/nedir_su.pdf
• Çocuk Hakları Sözleşmesi (09 Aralık 1994). Resmi Gazete, 22184. http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/22184.pdf.
• Dailor, A.N., ve Jacob, S. (2011). Ethically challenging situations reported by school psychologists: Implications for training. Psychology in the Schools, 48(6):619-631. Doi: 10.1002/pits.20574
• Eisman, E., Dies, R., Finn, S.E., Eyde, L.D., Kay, G.G., Kubiszyn, T.W, vd. (2000). Problems and limitations in using psychological assessment in the contemporary health care delivery system. Professional Psychology: Research and Practice, 31(2):131-140. Doi: 10.1037/,735-7028.31.2.131.
• Foxcroft, C.D. (2011). Ethical issues related to psychological testing in Africa: What I have learned (so far). Online Readings in Psychology and Culture, 2(2). Doi: 10.9707/2307-0919.1022
• Garlick, D. (2002). Understanding the nature of the general factor of intelligence: The role of individual differences in neural plasticity as an explanatory mechanism. Psychological Review, 109(1):116-136. Doi: 10.1037/0033-295X.109.1.116
• Gottfredson, L.S. (1997). Mainstream science on intelligence: An editorial with 52 signatories, history, and bibliography. Intelligence, 24(1): 13-23. Doi: 10.1016/s0160- 2896(97)90011-8
• Gül, D. (2006). Somut işlem döneminde olan 8-9 yaş çocukları ile soyut işlem döneminde olan 12-13 yaş çocukların görsel bellek farklılıklarının incelenmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Jacob-Timm, S. (1999). Ethically challenging situations encountered by school psychologists. Psychology in the Schools, 36(3):205-217. Doi: 10.1002/(SICI)15206807 (199905)36:3<205::AID-PITS4>3.0.CO;2-A
• Kaufman, A.S., ve Kaufman, L.D. (2004). Kaufman Brief Intellegence Test. New York: John Wiley ve Sons, Inc.
• Knapp, S.J., ve Vandecreek, L.D. (2010). Psikologlar için pratik etik: Pozitif yaklaşım. M. Yılmaz, T.F. Karahan, S.B. Çelik, ve M.E. Sardoğan (Çev.). Ankara: Mentis.
• Knauss, L.K. (2001). Ethical issues in psychological assessment in school settings. Journal of Personality Assessment, 77(2): 231-241. Doi: 10.1207/S15327752JPA7702_06.
• Koocher, G.P., ve Keith-Spiegel, P. (2007). ABD’de psikologların çalışmalarında etik sorun yaşanmış vaka örnekleri. İ. Dağ (Çev.) Türk Psikoloji Bülteni, 13(41):33-50. (Orijinal çalışma basım tarihi 1998)
• Maçkalı, Z. (2014). Ruhsal bozukluklarda bilgilendirilmiş onam ve onam verme kapasitesi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 6(3):227-242. Oktay, B., ve Oktay, F. (2018). Bir etik ihlal olarak hasta ve terapist arasındaki cinsel ilişkiler. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 44, 103-110.
• Öktem, F. (2016). Kısa zeka testleri ve Kaufman kısa zeka testi (KBİT-2). Türkiye Klinikleri J Psychol- Special Topics, 1(1):10-16.
• Öktem, F., Gençöz, T., Erden, G., Sezgin, N. ve Uluç, S. (2013). Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği-IV (WÇZÖ-IV) uygulama ve puanlama el kitabı Türkçe sürümü. Ankara: Türk Psikologlar Derneği.
• Öner, N. (2008). Türkiye’de kullanılan psikolojik testler: Bir başvuru kaynağı (3. Basım). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Porteus, S.D. (1959). Recent Maze Test studies. British Journal of Medical Psychology, 32(1):38-43. Doi: 10.1111/j.2044-8341.1959.tb00465.x
• Sak, U., Ayaş, M.B., Özdemir, N.N. ve Opengin, E. (2016). Anadolu Sak Zeka Ölçeği (ASİS) güvenirlik ve geçerlik raporu. Research Gate, 68-96. Doi: 10.13140/RG.2.2.12063.15521.
• Sart, Z.H., Barış, S., Sarıışık, Y. ve Düşkün, Y. (2016). Engeli olan çocukların Türkiye’de eğitime erişimi: Durum analizi ve öneriler. İstanbul: ERG.
• Sattler, J.M., ve Hoge, R.D. (2006). Assessment of children behavioral, social, and clinical foundations (5. Baskı). Sattler: San Diego.
• Savaşır, I. ve Şahin, N. (1995). Wechsler Çocuklar için Zeka Ölçeği (WISC-R) uygulama kitapçığı. Ankara: Türk Psikologlar Derneği.
• Sezgin, N., Baştuğ, G., Yargıcı-Karaağaç, S. ve Yılmaz, B. (2014). Wechsler Yetişkinler için Zeka Ölçeği gözden geçirilmiş formu (WAIS-R) Türkiye standardizasyonu: Ön çalışma. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54(1):451-480.
• Sivis-Cetinkaya, R. (2015). Ethical dilemmas of Turkish counsellors: A critical incidents study. British Journal of Guidance and Counselling, 43(4):476-491. Doi: 10.1080/03069885.2014.987726
• Sireci S.G., ve Berberoğlu, G. (2000). Using bilingual respondents to evaluate translated adapted items. Applied Measurement in Education, 13(3):229-248. Doi: 10.1207/S15324818AME1303_1
• Sternberg, R.J. (1997). Concept of intelligence and its role in lifelong learning and success. American Psychologist, 52(10):1030-1037. Doi: 10.1037/0003-066X.52.10.1030
• Toğrol, B. (1974). Rb Cattell zeka testinin 2a ve 2b formları ile Porteus labirenti zeka testinin 1300 Türk çocuğuna uygulanması. Tecrübi Psikoloji Çalışmaları, 11, 1-32.
• Turner, S. M., Stephen, T. D., Fox, H. R., ve Reed, G. M. (2001). APA's guidelines for test user qualifications. American Psychologist, 56(12):1099-1113. Doi: 10.1037/0003-066X.56.12.1099
• Türk Psikologlar Derneği (2004). Türk psikologlar derneği etik yönetmeliği. (Erişim tarihi: 6 Nisan 2017). https://www.psikolog.org.tr/turkey-code-tr.pdf.
• Uluç, S. (2016). İnsan zekasının Cattell-Horn-Carrol kuramı. Türkiye Klinikleri J Psychol- Special Topics, 1(1):1-9.
• Uluç, S., Korkmaz, B., ve Şahin, Ö. (2014). Flynn etkisinin Türk örnekleminde değerlendirilmesi: WÇZÖ-R ve WÇZÖ-IV zeka bölümü (zb) puanlarının karşılaştırılması. Türk Psikoloji Dergisi, 29(73):60-69.
• Wechsler, D. (1981). WAIS-R manual, Wechsler adult intelligence scale-revised. New York: The Psychological Corporation.
• Yiğit, İ. (2016). Üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde Wechsler çocuklar için zeka ölçeği-IV (WÇZÖ-IV) formunun kullanımı. Türkiye Klinikleri J Psychol-Special Topics, 1(1):36-43.
• Yıldız, M., Kutlu, H., ve Tural, Ü. (2011). Şizofrenide bilişsel işlevler nüfus ve klinik özelliklerden etkilenir mi? Klinik Psikofarmakoloji Bülteni, 21(2):131-8.