KAFKAS İSLAM ORDUSUNUN AZERBAYCAN’DAKİ FAALİYETLERİ

Yıl 2023, Cilt: 21 Sayı: 35, 95 - 137, 23.02.2024

Alev Keskin

https://doi.org/10.46953/askeritarih.1441450

Öz

Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya Bolşevik İhtilali’yle savaştan çekilmiş ve savaş şartları nedeniyle büyük bir ekonomik darboğaza düşmüştür. Bu nedenle Azerbaycan’daki Bakü petrolleri Sovyet Rusya için önem arz etmiştir. Bu doğrultuda Rusya, Stephan Şaumyan liderliğinde Ermenileri örgütleyerek Azeri yönetimini devirmiş ve Bakü’yü ele geçirmiştir. Ermeniler kısa sürede Azerbaycan’da terör ve baskı yöntemlerine başvurmuşlar ve birçok Müslüman’ı katletmişlerdir. Katliam hareketleri karşısında Azerbaycan zaman zaman Osmanlı Devleti’nden askerî yardım talebinde bulunmuştur. Azerbaycan en son 4 Haziran 1918 tarihinde Batum Konferansı’nda Osmanlı Devleti ile imzaladığı anlaşmaya dayanarak Osmanlı Devleti’nden bir kez daha askerî yardım talep etmiştir. Bu anlaşma Osmanlı Devleti’nce Azerbaycan’a askerî yardım amacıyla teşkil edilen Kafkas İslam Ordusunun Azerbaycan’daki varlığının hukuki zeminini oluşturmuştur. Nuri Paşa Komutasındaki Kafkas İslam Ordusu Azerbaycan’da gerçekleştirdiği birçok askerî harekât neticesinde Ermeni ilerleyişini durdurmuş ve Bakü’yü kurtarmıştır. Ancak sonrasında imzalanan Mondros Mütarekesi hükümlerince ele geçirdiği toprakları tahliye etmek zorunda kalmıştır.
Bu çalışma kapsamında, Osmanlı Devleti’nin Azerbaycan’a yaptığı yardımın siyasi ve askerî süreci, Kafkas İslam Ordusunun Azerbaycan’daki faaliyetleri ve gelinen son nokta itibarıyla askerî kazanımlarından vazgeçerek Azerbaycan’dan çekilmek zorunda kalması MSB Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (ATASE) Arşivi ve basılı kaynaklar ışığında detaylı olarak incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kafkas İslam Ordusu, Nuri Paşa, Azerbaycan, Bakü, Ermeniler

Etik Beyan

Etik kurul onayı gerektirmeyen bir çalışmadır.

Kaynakça

• ARI, Kemal; Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997.
• BARDAKÇI, Murat; Enver, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• BERKUK, İ.; Büyük Harpte (334) Şimali Kafkasya’daki Faaliyetlerimiz ve 15. Fırkanın Harekâtı ve Muharebeleri, 94 Sayılı Askerî Mecmua’nın Tarih Kısmı, 1 Eylül 1934, Sayı 35, Askerî Matbaa.
• BIYIKLIOĞLU, Tevfik- ERCAN, Tevfik; Türk İstiklâl Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara, 1999.
• Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’üncü Ordu Harekâtı; Cilt II/II, İkinci Kitap, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1993.
• KARAKÖSE, Nejdet; Afrika Grupları Komutanı Kafkas İslam Ordusu Komutanı Sütlüce Fabrikasının Sahibi Nuri Paşa (Killigil), Ötüken Yayınları, Ankara, 2012.
• KURAT, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
• SARI, Mustafa; Türkiye - Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• TOKER, Hülya – ASLAN, Nurcan; Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, C 3, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009.
• Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar; Editör: Baskın ORAN, Cilt 1 (1919-1980), İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.
• YEĞİN, Süleyman İzzet; Birinci Dünya Harbi’nde Azerbaycan ve Dağıstan Muharebelerinde 15’inci Piyade Tümeni, Yay. Haz. Ahmet Tetik, Mehmet Korkmaz, Gnkur. ATASE Bşk.lığı Yay., Ankara, 2006.
• YÜCEER, Nâsır; Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı Azerbaycan ve Dağıstan’ın Bağımsızlığını Kazanması 1918, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
• ÇOLAK, Mustafa; “Alman Belgelerinde Bakû Üzerindeki Osmanlı-Alman Mücadelesi”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX: Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001-İstanbul), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
• ERASLAN, Cezmi; “I. Dünya Savaşı ve Türkiye”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 13, Ankara, 2002.
• GÖRGÜLÜ, İsmet; On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922-Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s. 126.
• KILIÇ, Selami; “Brest-Litovsk Barışı Sonrası Kafkasya’daki Bazı Askerî ve Siyasi Gelişmeler”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001 – İstanbul), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
• ÖZTOPRAK, İzzet, “Maverayı Kafkas Hükûmeti”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001 – İstanbul), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
• SELVİ, Haluk; “Anadolu’dan Kafkasya’ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik Ozanyan”, Sekizinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar (24-26 Ekim 2001-İstanbul), Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
• YEL, Selma; “Osmanlı Ordusunun Kafkasya Harekâtı ve Bakû’nün Kurtarılması”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, Ağustos 2003.
• YÜCEER, Nâsır; “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Azerbaycan ve Dağıstan’a Askerî ve Siyasi Yardımı”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 13, Ankara, 2002.
• ŞAHİN, Enis, “Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918)”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1996.