Bursalı Mehmed Nihat Bey’in Eserine Göre 13. Kolordunun Birinci Dünya Savaşı’ndaki İran Harekâtı

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 36, 79 - 119, 30.12.2024

Enes Mert Demir

https://doi.org/10.46953/askeritarih.1528112

Öz

Birinci Dünya Savaşı’nın kritik cephelerinden biri olan Dicle (Irak) Cephesi, İngilizlerin Basra’ya taarruz etmesiyle açılmıştır. Bu süreçte bölgede konuşlu Osmanlı 6. Ordusu’na bağlı 13. Kolordu da İngilizlere karşı muharebeler vermiş ve Kûtü’l-Amâre Zaferi’nde pay sahibi olmuştur. Kût Zaferi’ni müteakip İran üzerinden Osmanlı sınırlarına doğru ilerleyen Rus ordusunu durdurmak ve bölgeyi ele geçirmek maksadıyla İran Harekâtı’nın yapılması kararlaştırılarak 13. Kolordu İran Cephesi’nde görevlendirilmiştir. Kolordu Haziran 1916’da başlattığı harekât ile Rusların geri çekilmesini sağlarken Kirmanşah ve Hemedan gibi İran’ın batısındaki önemli mevkileri kontrol altına almıştır. Ancak İngilizlerin takviye kuvvetlerle yeniden Bağdat’a yönelmesi karşısında 13. Kolorduya İran’ı tahliye etmesi emredilmiştir. Bu emir geç verildiği için Kolordu unsurları bölgeye ulaşamadan Bağdat İngilizlerce işgal edildiği gibi İran’daki kazanımlar da kaybedilmiştir.
Kritik neticeleri haiz İran Harekâtı’na dair ana kaynak hüviyetindeki bir harp tarihi kaynağı da harekâta 13. Kolordu 6. Tümen Kurmay Başkanı olarak katılan Bursalı Mehmed Nihad Bey tarafından yazılan “Irak Cephesi Muhaberatından: 13. Kolordunun İran Seferi” adlı eserdir. Bu makalede; Osmanlı Devleti’nin başlattığı İran Harekâtı’nı icra eden 13. Kolordunun bölgedeki askerî faaliyetleri, Nihad Bey’in günümüz Türkçesine çevirdiğimiz eseri kapsamında ele alınmıştır. Harekât, diğer hatırat ve araştırma eserlerin de incelenmesiyle mukayeseli ve nitel analiz metoduyla değerlendirilmiştir. Böylece İran Harekâtı’nın amaç ve hedeflerine ne ölçüde ulaşıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, rak (Dicle) Cephesi, İran Cephesi, İran Harekâtı, 13. Kolordu, Mehmed Nihad Bey

Kaynakça

• Harb Mecmuası (Kasım 1915-Haziran 1918); Çeviren Faruk Önal vd., 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.
• SABİS, Ali İhsan; Birinci Dünya Harbi, C 2-3, Nehir Yayınları, İstanbul, 1991.
• KUT, Halil; Bitmeyen Savaş, Haz. Taylan Sorgun, İstanbul, 7 Gün Yayınları, 1972.
• Mehmet Nihat, “Irak Cephesi Muharebâtından: 13. Kolordunun İran Seferi”, Mecmua-i Askeriye, S 15-16, Haziran-Temmuz 1336, İstanbul, Matbaa-i Askeriye, 1336.
• AKBAY, Cemal; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Osmanlı İmparatorluğunun Siyasî ve Askerî Hazırlıkları ve Harbe Girişi, C 1, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 1970.
• AKSAKAL, Mustafa; Harb-i Umumi Eşiğinde Osmanlı Devleti Son Savaşına Nasıl Girdi?, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010.
• AVCI, Orhan; Irak’ta Türk Ordusu 1914-1918, Vadi Yayınları, Ankara, 2004.
• BAŞ, Halit; Birinci Dünya Savaşı’nda Irak-İran Cephesi İaşe ve Sağlık Hizmetleri 1914-1918, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2022.
• BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbi’nde Türk Harbi 1915 Yılı Hareketleri, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1964.
• BELEN, Fahri; Birinci Cihan Harbi’nde Türk Harbi 1916 Yılı Hareketleri, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1965.
• Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri Cilt I- II; Yay. Haz. Hülya Toker-Nurcan Aslan, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (ATASE) Yayınları, Ankara, 2009.
• BOĞUŞLU, Mahmut; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Savaşları, Kastaş Yayınları, Ankara, 1990.
• BURAK, Durdu Mehmet; Birinci Dünya Savaşı’nda Türk-İngiliz İlişkileri (1914-1918), Babil Yayınları, Ankara, 2004.
• ÇAM, Mehmet Mert; Birinci Dünya Savaşı’nda İran Cephesi’ndeki Psikolojik Harp Faaliyetleri, Harp Akademileri Stratejik Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2016.
• FIRAT, Nezihi; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi Irak-İran Cephesi 1914-1918, C 3, Kısım 1, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı (ATASE) Yayınları, Ankara, 1979.
• General Nikolski; Sarıkamış Harekâtı (12-24 Aralık 1914), çev. Yarbay Nazmi, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1990.
• GÖRGÜLÜ, İsmet; On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Genişletilmiş 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2021.
• KAŞIYUĞUN, Ali; Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na Girişi, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2015.
• Kut’lu Bir Zafer; 1916’dan 2016’ya 100’üncü Yılında Kut’ül Amare Zaferi; Ed. Zekeriya Türkmen, Askerî Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı Yayınları, İstanbul, 2016.
• METİN, Barış; Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik, Dinî ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, Berikan Yayınevi, Ankara, 2012.
• STANFORD, J. Shaw; Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu, C 1, çev. Beyza Sumer Aydaş, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2021.
• SONAT, Ramazan; İşgal Kıskacı Altında Bağdat 1914-1918, Berikan Yayınevi, Ankara, 2022.
• TAŞ, Necati Fahri; Nureddin Paşa, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2014.
• UYAR, Mesut-Edward J. Erickson, Osmanlı Askerî Tarihi, 3. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020.
• BACANLI, Hakan; “Türk Harp Tarihinin Öncü İsmi (Bursalı) Mehmet Nihat Bey, Eserleri ve Tarihçiliği”, Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S 214, 2015.
• BAŞ, Halit; “Birinci Dünya Savaşı’nda XIII. Kolordunun İran Harekâtı ve Menzil Hizmetleri”, İran ve Turan Tarihi Araştırmaları Dergisi, S 3, Aralık 2019.
• ÇETİNSAYA, Gökhan; “Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı’na Osmanlı-İran İlişkileri”, KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Osmanlı Özel Sayısı, 2000.
• KARACAGİL, Ö. Kürşad; “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’la İttifak Kurma Arayışları”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S 36, Güz 2014.
• KAYA, Sezgin; “Bursalı Mehmet Nihat Bey”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S 18, Bahar 2015.
• KURTCEPHE, İsrafil-Mustafa Balcıoğlu; “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Romantik Bir Türk-Alman Projesi -Rauf Bey Müfrezesi-”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S 3, 1992.
• ÖĞÜN, Tuncay; “Osmanlı Basınında Cihad-ı Ekber: İran Örneği”, Türkiyat Mecmuası, C 28/1, 2018.
• PEKER, Ekrem Hayri; “Harp Tarihçilerimiz ve Bursalı Mehmet Nihat Bey (1886-1928)”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi, C 1, S 3, 2018.
• SARISAMAN, Sadık, “Birinci Dünya Savaşı’nda İran Harekâtı’nı Yapan XIII. Kolordunun İaşesi Meselesi,” ATASE Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, S 13, Yıl 7, Şubat 2009.
• SARISAMAN, Sadık; “Ömer Naci Bey Müfrezesi”, Atatürk Yolu Dergisi, C 4, S 16, Haziran 1995.
• ÜNAL, Levent; “Kûtü’l Amâre Zaferi Öncesi ve Sonrasında Irak-İran Cephesi Gelişmeleri”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, S 45, İlkbahar 2020.
• KARABALIK, Kamuran; Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bolu, 2019.
• SARISAMAN, Sadık; Golç Paşa ve XIII. Kolordu Harekâtı Dönemlerinde Osmanlı-İran İlişkileri (Ekim 1915-Nisan 1917), Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1994.