Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde 1641-1642 Azak Seferi

Yıl 2023, , 91 - 106, 19.01.2023

Orkun İkinci

https://doi.org/10.17067/asm.1208407

Öz

Osmanlı Seyahatname geleneği içerisinde ilk akla gelen isimlerinden biri olan Evliya Çelebi, yaklaşık yarım asırlık bir tecrübenin sonucu olarak kaleme aldığı ve meraklısına pek çok konuda malumat sunduğu zengin eserinde, gezip gördüğü yerlerdeki pek çok sıra dışı olayı ve durumu okuyucuya aktarmaktadır. Onun eserinde işlemiş olduğu konulardan biri de, 1637 yılında Don Kazakları tarafından ele geçirilen Azak kalesinin, içerisinde kendisinin de bulunduğu Osmanlı-Kırım müttefik ordusu tarafından sükûtundan (ele geçirilme) yaklaşık dört yıl sonra geri alınma girişimi ve akabinde yaşananlar olmuştur. Bu çalışmada Evliya Çelebi’nin mezkûr (bahsedilen) seferde gördüğü olay ve durumları, onları ele alış tarzını irdelemek amaçlanmaktadır. Hiç şüphesiz seferde muvazzaf bir asker olan Evliya Çelebi’nin Seyahatname adlı eseri, Osmanlı ve Kırım Hanlığı siyasi tarihi içinde neden ve sonuçları ile oldukça önemli olan 1641-1642 Azak Seferi hakkında oldukça önemli bilgiler vermektedir. Kronik tarih kaynaklarının aktardıklarının yanı sıra olayın bizzat içinde olan Evliya Çelebi’nin şahit olduğu atmosferi, tarafların askerlerinin fiziki ve psikolojik durumunu, bir nevi röportaj mahiyetinde olan çevresindeki kişilerin sözlerini eserinde aktarması gibi sadece kendisinde bulabileceğimiz nadir nitelikte olan hususlar; konusu hakkında birinci el kaynak olan kendisinin aktardığı bilgiler üzerine olan dikkati yoğunlaştırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Evliya Çelebi, Seyahatname, Don Kazakları, Osmanlı Devleti, Azak., Travel Book, Don Cossacks, Ottoman Empire, Azov.

Teşekkür

Çalışmama yayın imkanı tanıyan dergi heyetine şimdiden teşekkür ederim.

1641-1642 Azov Expedition in Evliya Çelebi’s Travelbook

Öz

Evliya Çelebi, one of the first names that come to mind Ottoman travelling tradition, conveys to the reader many extraordinary events and situations in the places he travelled and saw in his rich work, which he wrote as a result of nearly half a century of experience and presented information to her enthusiast on many subject. One of the issues he dealt with in his work was the attempt to take back the Azov Fortress, which was captured by the Don Cossacks in 1637, by the Ottoman-Crimean allied army, including him, about for years after the capture and the events that followed. İn this study, it is aimed to examine the events and situation that Evliya Çelebi saw in the mentioned campaign and the manner of handling them. Undoubtedly, Evliya Çelebi’s book; Seyahatname, in which who was an on duty soldier on the campaign, provides very mportant information about the 1641-1642 Azov Campaign, which was very important with its causes and consequences in the political history of the Ottoman Empire and Crimean Khanate. İn addition to the chronic historical sources, Evliya Çelebi who was in the events himself, witnessed the atmospher, the physical and psychological condition of the soldiers of the both group, and the words of the people around him who were interviewed, such as the rare point that we can only find in himself; he focuses his attention on the information he conveyed, which is a primary sources on his subject.

Anahtar Kelimeler

Travel Book, Don Cossacks, Ottoman Empire, Azov.

Kaynakça

• Acar, S. (2018). Moskof Çarlarının Kırım Hanlarına ödediği bir haraç türü: Tiş-Tiyiş (Mors Dişi). Karadeniz Araştırmaları Dergisi, XV(60), 34-45.
• Ayhün, E. A. (2008). Kırım Hanlığı ve çöküş sebepleri. (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi.
• Başer, A. (2011). Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Nogaylar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 11(2), 117-128.
• Baukova, A. (2015). Yazılı ve arkeolojik kaynaklar ışığında Doğu Kırım’da Osmanlı devri. Doğu Avrupa Türk Mirasının Son Kalesi Kırım. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Bıyık, Ö. (2014). Kırım’ın idari ve sosyo-ekonomik tarihi (1600-1774). Ötüken Neşriyat.
• Bilge, M. L. (1991). Azak. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Danişmend, İ. H. (1972). İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi (C. 3). İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Dankoff, R. (2012). Seyyah-ı Alem Evliya Çelebi’nin dünyaya bakışı. (M. Günay, Çev.). YKY.
• Derin, D. (2003). Abdülgaffar Kırımî’nin Umdet’ül-Ahbar’ına (Umdet’üt-Tevarih) göre kırım tarihi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Emecen, F. (2016). Mehmed Paşa, Sultanzâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Emecen, F. M. (2019). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve yükseliş tarihi (1300-1600) (6. bs.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ertaş, M. Y. (2012). Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde Gaza s. 79-100. Tarih İncelemeleri Dergisi, 27(1), 79-100.
• Evliya Çelebi. (2007). Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden seçmeler. (4. bs.). Elips Kitap.
• Evliyâ Çelebi. (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (S. A. Kahraman, Çev.) C. 2. İstanbul: YKY.
• Evliyâ Çelebi. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (S. A. Kahraman, Çev.) (C. 7). İstanbul: YKY.
• Fisher, A. (2009). Kırım Tatarları. Selenge Yayınları.
• Halim Giray. (1911). Gülbün-i Hânân. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası.
• Hammer-Purgstall, J. (1917). Osmanlı Devleti Tarihi. (M. Âta, Çev.) (C. 10). Istanbul Millî Eğitim Basimevi.
• Hezarfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhisü’l-Beyan Fi Kavanin-i Al-i Osman. Türk Tarih Kurumu.
• Howorth, H. H. (Henry H. (1880). History of the Mongols, from the 9th to the 19th century… London, Longmans, Green, and Co.
• Ibn Batuta. (2010). İbn Battuta Seyahatnamesi. (A. S. Aykut, Çev.) (C. 1). İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• İbn Haldun. (2016). Mukaddime (Tek Cilt). (S. Uludağ, Ed.). Dergah Yayınları.
• İlgürel, M. (1995). Evliya Çelebi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• İlgürel, M. (1999). Hüseyin Paşa, Deli. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Kırım Hanlığı tarihi üzerine araştırmalar (1441—1700) (2. bs.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2013). İlk savaş muhabirimiz Evliya Çelebi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Karadeniz, Ü. ve Bizbirlik, A. (2020). Azak Kalesi’nin işgali ve istirdadı (1637-1642). Gazi Akademik Bakış, 14(27), 221-241.
• Katip Çelebi. (2007). Deniz savaşları hakkında büyüklere armağan: Tuhfetü’l-Kibâr Fî Esfâri’l-Bihâr. Kabalcı Yayınevi Şark Klasikleri Dizisi. İstanbul: Kabalcı.
• Katip Çelebi. (2017). Fezleke (Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655)). (Z. Aycibin, Ed.) (C. 1-2, C. 2). Çamlıca Basım Yayın.
• Kırzıoğlu, M. F. (1998). Osmanlılar’ın Kafkas elleri’ni fethi (1451-1590). Türk Tarih Kurumu.
• Köprülü, M. F. (2002). Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseselerine tesiri (3. bs.). Kaynak Yayınları.
• Kurat, A. N. (2014). Rusya Tarihi / başlangıcından 1917’ye kadar (6. bs.). Türk Tarih Kurumu.
• Magocsi, P. R. (2017). Şu mübarek topraklar Kırım ve Kırım Tatarları. (F. B. Aydar, Çev.). Yapı Kredi Yayınları.
• Mehmed Hemdemi Solakzade. (1297). Solakzade Tarihi. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Mustafa Naima. (1864a). Tarih-i Naima (C. 1-3, C. 3). İstanbul Maba’a-i ’Amire.
• Mustafa Naima. (1864b). Tarih-i Naima (C. 1-4, C. 4). İstanbul Maba’a-i ’Amire.
• Novoselyskiy, A. A. (2011). 17. yüzyılın birinci yarısında Moskova Devletinin Tatarlarla mücadelesi. (K. Ortaylı, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Okumuş, E. (2019). Evliya Çelebi sosyolojisi. İnsan Yayınları.
• Öztürk, Y. (2015). Doğu Avrupa Türk mirasının son kalesi Kırım. Y. Öztürk (Ed.), Doğu Avrupa Türk Mirasının Son Kalesi Kırım. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Purgstall, J. V. H. (2013). Kırım Hanlığı Tarihi. (S. Say, Çev.). İnsan Yayınları.
• Samoylovi̇ç, A. N. (2011). Kırım Tatar yarlıklarında “Tiyiş (Tiş)” ve diğer terimler. Tarih İncelemeleri Dergisi, 26(1), 277-278.
• Smirnov, V. D. (2016). Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. (D. A. Batur, Çev.). Selenge Yayınları.
• Söylemez, Y. (2017). I. Bahadır Giray: Han ve şair (d. 1601? ölm. 1641). Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(2), 129- 154.
• Tezcan, N. (2009). Seyahatnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1994). Ebced. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Velyaminov-Zernov, V. V. (2009). Kırım yurtına ve ol taraflarga dair bolgan yarlıglar ve hatlar Kırım hanlığı tarihine dair kaynaklar. (İ. Kamalov ve A. M. Özyetgin, Ed.). Türk Tarih Kurumu.
• Vernadsky. (1933). Kievan Russia vol two history of Russia.
• Yaman, A. (2011). Tenfîl. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yüksel, S. (2011). Don Kazaklarının Azak’ı işgalleri (1637-1642). Tarih Araştırmaları Dergisi, 30(49), 205-218.