İngiltere ve Rusya’nın I. Dünya Savaşı Sırasında ve Sonrasında İran Siyaseti (1914-1925)

Yıl 2023, , 186 - 205, 26.07.2023

Yılmaz Karadeniz

https://doi.org/10.17067/asm.1243070

Öz

İran, tarih boyunca üzerinde bulunduğu stratejik konumu ve sahip olduğu yeraltı kaynakları sebebiyle emperyalist devletlerin dikkatini çekmiştir. 19. asrın son yarısından itibaren de İngiltere, Rusya ve Fransa’nın sömürgeci siyasetine maruz kalmıştır. Özellikle 20. asrın başında nüfuzunu İran’da hissettiren İngiltere, aynı topraklarda hedefleri olan Rusya’nın Hindistan güzergâhına sarkmaması ve Fars Körfezi’ne ulaşmaması için bütün diplomatik manevraları devreye sokmuştur. İngiltere, Rusya’nın masa başında oyalanması, İran’ın kuzeydeki topraklarını işgal etmesi ile yetinmesi siyasetinde başarılı olmuştur. Kaçar idaresinin başlarında Fethali Şah döneminde kuzeydeki toprakların işgali ile başlayan İran-Rus Savaşlarının güneye sıçramaması için arabulucu rolü oynamış, bu rolü neticesinde iki devlet arasında imzalanan Gülistan ve Türkmençay antlaşmalarıyla İran’ın ağır savaş tazminatına mahkûm ettirilmesini sağlamıştır. Rusya’ya ödenecek tazminat, mali açıdan İngiliz nüfuzunun kurulmasını kolaylaştırmış, işgal edilen toprakların Rusya’da kalması ise bu devleti durdurmuştur. İran’ı I. Dünya Savaşı öncesinde kendi nüfuz bölgesi olarak gören İngiltere, bir yandan Kaçar idaresini de yıpratarak adım adım hedefine doğru ilerlemiştir. Rusya ise bu hedefin içerisinde rol almak suretiyle İran üzerindeki yayılmacı siyasetini ortaya koymuştur.
Çalışmamızda adı geçen iki sömürgeci ülkenin İran’da gerçekleştirdikleri işgali, İngiltere’nın savaş sırasında temel gıda maddelerini stoklamasıyla ortaya çıkan kıtlık ve toplu ölümlere nasıl sebep olduğunu, Sovyetler Birliği’nin sosyalist ihtilal ile savaştan çekilmesiyle İran’da ortaya çıkan durumu vermeye çalışacağız. Sovyetler Birliği’nin İran siyaseti ve İngiltere’nın diplomatik hamleleri ile bu siyasetin etkisiz hale getirilmesi, Kaçar idaresinde sıkça gerçekleşen hükümet değişiklikleri ekseninde ele alınacaktır. Savaş sonrasında imzalanan İran-İngiltere Anlaşması ile bağımsızlığın elden çıkışı ve Rıza Mirpençe’nin niçin iktidara getirildiğini dönemin kaynakları doğrultusunda ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

İran, İngiltere, Rusya, I. Dünya Savaşı, İran, İngiltere, Rusya, I. Dünya Savaşı

Destekleyen Kurum

---

Proje Numarası

---

Teşekkür

İyi Çalışmalar

The Iranian Politics of Britain and Russia During and After World War I (1914-1925)

Öz

Iran has attracted the attention of imperialist states due to its strategic location and underground resources throughout history. Since the last half of the 19th century, it has been exposed to the colonial policy of Britain, Russia and France. In particular, at the beginning of the 20th century, Britain, which made its influence felt in Iran, put into action all diplomatic maneuvers so that Russia, which had its targets in the same lands, did not stray from the route of India and did not reach the Persian Gulf. Britain was successful in its policy of keeping Russia busy at the desk and content with Iran's occupation of its northern lands. At the beginning of the Qajar administration, he played a mediator role to prevent the Iranian-Russian Wars, which started with the occupation of the northern lands during the reign of Fethali Shah, from spreading to the south, and as a result of this role, he ensured that Iran was sentenced to heavy war compensation with the Gulistan and Turkmençay agreements signed between the two states. The compensation to be paid to Russia facilitated the establishment of British influence financially, and the fact that the occupied lands remained in Russia stopped this state. Seeing Iran as its own sphere of influence before the First World War, Britain, on the other hand, wore down the Qajar administration and moved towards its goal step by step. Russia, on the other hand, has revealed its expansionist policy on Iran by taking a role in this goal.
In our study, we will try to give the occupation of the two colonial countries mentioned in Iran, how the British stockpiled basic foodstuffs during the war caused famine and mass deaths, and the situation that emerged in Iran after the Soviet Union's withdrawal from the war with the socialist revolution. The Soviet Union's Iran policy and Britain's diplomatic moves and the neutralization of this policy will be discussed in the context of frequent government changes in the Qajar administration. We will try to reveal the loss of independence with the Iran-British Agreement signed after the war and why Rıza Mirpençe was brought to power in line with the sources of the period.

Anahtar Kelimeler

İran, İngiltere, Rusya, I. Dünya Savaşı

Proje Numarası

---

Kaynakça

• Ademiyet, F. (1363), Fikr-i demokrasi-i içtimai der nühzet-i meşrutiyet-i İran, Tahran: Agâh.
• Aştiyani, A. İ. (1378), Tarih-i İran pes ez İslâm, Tahran: İntişarat-ı Per.
• Aştiyanizade, M. R. (1370), Sevabık-ı Rıza Han ve kudta-yı sevvom 1299 (tash. Sehil Ali Mededi), Tarih-i muasır-ı İran III, Müessese-i mütalaaat ve pejuheşha-yı siyasi.
• Atabeki, T. (2010), İran ve I. dünya savaşı, İstanbul: Tarih vakfı yurt yayınları.
• Avery, P. (1363), Tarih-i muasır-ı İran (terc. M. Refi Mihrabadî), Tahran: Atai Aşiyane-i Kitab.
• Azizi, M. (1330). Coğrafya-yı ktisadi, Tahran: Müessese-i ferhengi medrese-i burhân.
• Bahar, M. T. (1387), Tarih-i muhtasar-ı ehzâb-ı siyasi -i İran, Tahran: Zevvar.
• Bayat, K. (1370), Pervende-i nizami-i Rıza Han Serdar Sipih, Tarih-i muasır-ı İran III, Tahran: Müessese-i mütalaaat ve pejuheşha-yı siyasi.
• Devletabadi, Y. (1331), Tarih-i muasır ya hayat-ı Yahya IV, Tahran: İntişarat-ı Atâr.
• Ensari, A. M. (1356), Zendegâni-i men ve nigâhi-i be tarih-i muasır-ı İran, Tahran: İntişarat-ı İbn-i Sina.
• Grantosky, E. A. ve Petrofesky, P. (1359), Tarih-i İran ez zaman-ı bastan ta imrûz (terc. Keyhüsrev Kişaverzi), Tahran: Mervârid.
• Haas, W. S. (1946), İran, Coulmbia universty press.
• İttihadiye, M. (1375). Ahmed Şah Kacar, Dairetül maarif-i buzurg-u İslâmî VII, Tahran: Merkez-i dairetü’l buzurg-ı İslâmi.
• Karadeniz, Y. (2017). 1907’deki İngiliz-Rus Anlaşması’nın İran siyasetine etkisi, Route educational and social science journal, voluma 4/2, march 2017, s. 222-236.
• Karadeniz, Y. (2020). İran Tarihi (1700-1925), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2013). “İngiltere’nin İran’da Askeri Darbe ile Rıza Han Pehlevi’yi İktidara Getirmesi (1921),” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 27, Yaz 2013, s. 292-306.
• Kayabalı, İ.-Arslanoğlu, C. (1990), İran’ın Anadolu’ya uzanan gölgesi, İstanbul: Set Ofset.
• Kazımzade, F. (1968), Russia and britain in persia 1864-1914, Yale university.
• Mansoor-Baht, G. Alishahi, F. K. (2014), The ımpact of the world war I on Iran’s external trade, Journal of applied enviromental and biological sciences, 4 (11), s. 186-191.
• Mehdiniya, C. (1377), Heft bar işgal-ı İran der 23 kurn IV. Tahran: Panus.
• Mekki, H. (1361), Tarih-i Bist Sale-i İran, Tahran: Kaviyan.
• Mekki, H. (1362), Zendegâni-i siyasi -i sultan Ahmed Şah, Tahran: Emir-i Kebir.
• Meşkûr, M. C. (1366), Tarih-i İran-ı zemin, Tahran: Eşraki.
• Mohdevi, A. H. (1381), Tarih-i revabıt-ı harici-i İran ez ibtida-yı devran-ı safevi¬ye ta payan-ı ceng-i cihani-i dovvum, Tahran: Emir-i Kebir.
• Mostevfi, A. (1371), Şerh-i zendegani-i men ya tarih-i içtimai ve idari devre-i kacariye III, Tahran: Zevar.
• Müverihüddevle, S. (1394), İran der Ceng-i Buzûrg, Tahran: Pejvak-ı Keyvan.
• Olson, W. J. (1270), Çegunegi-yi tekvin-i karardad-ı 1919 İngiliz ve İran, Tarih-i Muasır-ı İran III, Tahran: Müessese-i Mütalaaat ve Pejuheşha-yı Siyasi.
• Pordeli, M. R., Abavysany, M., Mollashahi, M., Sanchooli, D. A. (2017). A Study of the Causes of Famine in Iran during World War I, Review of European Studies, Vol. 9, No. 2; 2017, s. 298.
• Rahimi, A. (1985), Tarihü’l hareketü’l İslamiye fi’l-Irak, Beyrut.
• Rahmani, A. (1384), Alman, menafi-i milli ve emniyet-i cumhuri-i İslami-i İran I, Tahran: Müessese-i Ferheng-i Mütataalat.
• Rızai, A. (1363), Tarih-i deh hezâr sale-i İran IV, Tahran: İkbal.
• Ruzname-i Haver. Sal-ı Nohustin, Şomare: 19, 4 Rebiü’l-evvel 1333 Hicri Kameri, s. 2.
• Safai, İ. (1352), Bergha-yı tarihî, Tahran: Ruzigâr.
• Salihi, N. (1385), Zeminehayi Şiklgiri-yi hizb-i demokrat der meclis-i d-uvvum, Tarihpejuhan, Şomare: 7, s. 109-129.
• Semi, M. (1375), Ahmed Şah Kacar, Dairetü’l-Maarif VII, Tahran: Merkez-i Dairetü’l Buzurg-ı İslâmi.
• Sipihr, A. A. (1399), İran Der Ceng-i Bozurg (1914-1918), Tahran: Behzad.
• Süleymani, K. (1379), Elkab-ı rical-ı devre-i kacariye, Tahran: Neşereni.
• Sykes, P. (1330), Sefername (terc. Hüseyin Saadet Nuri), Tahran: Efsûn.
• Şemim, A. A. (1379), İran der devre-i saltanat-ı kacar, Tahran: Behzad.
• Tahiri, E. K. (1356), Tarih-i revabıt-ı bazarganî ve siyasî-yi İran ve İngiliz II, Tahran: İkbal.
• Takizade, H. (1390), Zendegi-i tufâni, Tahran: İntişarat-ı Tus.