Chinese Turkestan Avazı Magazine and the Struggle for East Turkestan According to the Magazine

Yıl 2024, , 78 - 91, 25.01.2024

Mustafa Aslan

https://doi.org/10.17067/asm.1382431

Öz

The struggle for the independence of East Turkestan dates back to the middle of the eighteenth century, when China began to pursue an expansionist policy. In the middle of this century, the Chinese, using the internal struggles among the Turks, dominated the Turkestan geography in a short time. After the Chinese took over the region, they named East Turkestan Xinjiang and started to eliminate the Turkish presence here. These assimilation policies were the beginning of the East Turkestan cause that will last until today. This study aims to analyze one of the first magazines published by Isa Yusuf Alptekin, one of the leading figures of the East Turkestan cause, "China Turkestan Avazı". The subject of the magazine includes the history of the East Turkestan independence struggle and the political, social and economic events of the period. In addition, the problems of the people of the region with China and Russia were included in the magazine as witnesses of the period. The method of the study is the transcription of the Uyghur text of the journal in Arabic script and its analysis with a historical-critical approach. Considering that Uyghur sources are not sufficiently utilized in studies on East Turkestan, introducing this important source that sheds light on the history and culture of East Turkestan will contribute to the field.

Anahtar Kelimeler

East Turkestan, Chinese Turkestan Avaz, Isa Yusuf Alptekin

Çin Türkistan Avazı Dergisi ve Dergiye Göre Doğu Türkistan Mücadelesi

Öz

Doğu Türkistan’ın bağımsızlık mücadelesi, Çin’in yayılmacı politikaya izlemeye başladığı XVIII. Yüzyılın ortalarına kadar gitmektedir. Bu yüzyılın ortalarında Türkler arasındaki iç mücadeleleri kullanan Çinliler kısa süre içerisinde Türkistan coğrafyasına hâkim olmuştur. Çinlilerin, bölgeyi ele geçirmesinin ardından Doğu Türkistan’a Sincan adını vererek, buradaki Türk varlığını elimine etmeye başlamışlardı. Bu asimile politikaları ise günümüze kadar sürecek Doğu Türkistan davası döneminin başlangıcı olmuştur. Bu çalışmada, Doğu Türkistan davasının önde gelen isimlerinden İsa Yusuf Alptekin’in yayınladığı ilk dergilerden biri olan “Çin Türkistan Avazı” adlı dergiyi incelemeyi amaçlamaktadır. Derginin konusu Doğu Türkistan bağımsızlık mücadelesinin tarihi ve dönemin siyasi, sosyal, ekonomik olaylarını içermektedir. Ayrıca bölge halkının Çin ve Rusya ile yaşadığı problemler, dönemin tanığı olarak dergide yer bulmuştur. Çalışmanın yöntemi, derginin Arap harfli Uygurca metnin transkripsiyonu ve tarihsel-eleştirel bir yaklaşımla analizi şeklindedir. Çalışmanın önemi Doğu Türkistan ile ilgili çalışmalarda Uygurca kaynaklardan yeteri kadar istifade edilmediği düşünüldüğünde, Doğu Türkistan tarihine ve kültürüne ışık tutan bu önemli kaynağı tanıtmak alana katkı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkistan, Çin Türkistan Avazı, İsa Yusuf Alptekin

Kaynakça

• Ana Kaynak Çin Türkistan Avazı, 1934, Nanking.
• Arşiv Kaynakları Cumhuriyet Arşivi Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü (30-10)
• 257-729-6 (01.08.1927).
• 84-556-14 (27.06.1934).
• 221-490-3 (24.04.1934).
• Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı (30-18-1-2)
• 41-90-12 (24.12.1933).
• 76-55-10 (16.06.1937).
• Akkaya, M. Ş. (1943). Uygur Türklerini ve kültürlerini tanıyalım. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1/3: 75-86.
• Alptekin, İ. Y. (1975). Doğu Türkistan davası. Otağ Yayınları.
• Alptekin, İ. Y. (1992). Unutulan vatan Doğu Türkistan. Seha Neşriyat, İstanbul.
• Aslan, M. (2021). Doğu Türkistan bağımsızlık mücadelesi: Çin Türkistan Avazı dergisi hakkında bir değerlendirme. İksad, Gaziantep.
• Bakır, A. (2005). Doğu Türkistan milli istiklâl hareketi ve Mehmet Emin Buğra. Doğu Türkistan Vakfı, İstanbul.
• Baran L. (2007). Çağdaş Uygur edebiyatının oluşması ve gelişmesi. Bilig, 42: 191-211.
• Beğtimur, M.E. (2018). Uygur basın tarihi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 11: 49-53.
• Brophy, D. (2016). Uyghur Nation. Harvard University Press, London.
• Buğra, M. E. (1952). Doğu Türkistan tarihi, coğrafi ve şimdiki durumu. İstanbul: Güven Basımevi.
• Castets, R. (2003). The Uyghurs in Xinjiang – The Malaise grows, China perspectives. 49: 1-22.
• Clarke, M.E. (2011). Xinjiang and China's rise in Central Asia - A history. Routledge, London-Newyork.
• Çandarlıoğlu, G. (2004). Uygur devletleri tarihi ve kültürü (Çin kaynakları ve Uygur kitabelerine göre), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
• Elliott, M. C. (2001). The Manchu way: The Eight banners and ethnic identity in late imperial China. Stanford University Press.
• Forbes, A.D.W. (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge University Press, London-Newyork-New Rochelle Melbourne-Sydney.
• Emet, E. (2021). Doğu Türkistan’da Ceditçilik hareketi ve Ceditçi Abdülkadir Damolla. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 18/2: 127-145.
• Hayit, B. (1975). Türkistan Rusya ile Çin’in arasında. Otağ Yayınları, Ankara.
• Hekimoğlu, V.S.F., Mahayeva, A., Çargınova, G. (2019). 19. yüzyılın son çeyreğinde Doğu Türkistan’daki milli mücadelede Kazak ve Kırgızların rolü. Belleten, 83/296:229-260.
• Kara, G. (2022). Qing hanedanı ordularının Cungarya’yı işgali ekseninde Kazak topraklarına seferleri (1756-1758). KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 19-3, 1550-1561.
• Kul, Ö. (2009). Osman Batur ve Doğu Türkistan milli mücadelesi. Doktora Tezi, İstanbul.
• Kul, Ö. (2010). İsa Yusuf Alptekin’in mücadele hatıraları. Berikan Yayınevi.
• Kul, Ö. (2014). Türk tarihinde lider ve liderlik anlayışı. Ed. Ali Arslan, Kitabevi, İstanbul.
• Kul, Ö. (2014). Doğu Türkistan’ın efsanevi lideri İsa Yusuf Alptekin (1901-17 Aralık 1995). Tarih Bilinci Tarih ve Kültür Dergisi, s.180-190.
• Kumru, C. (2017). Tezkire-i Hâcegân’a göre Doğu Türkistan’da Hocalar dönemi. Ulakbilge, 5/14:1247-1267.
• Kurban, N.A. (2020). Damolla, Sabit. İslam Ansiklopedisi, C. Ek-1, TDV, Ankara.
• Lee, H.S. (1994). Döngen. İslam Ansiklopedisi, TDV, Ankara, 9:517-518.
• Liu, K.C.; Smith, R.C. (1980). The military challenge: The North-West and the coast. The Cambridge History of China Volume II 1800-1911. Ed. J. K. Fairbank; K. C. Liu, Cambridge University Press, London-Newyork-New Rochelle Melbourne-Sydney, 2: 202-273.
• Linda Benson (1991). Uygur politicians of the 1940s: Mehmet Emin Bugra, Isa Yusuf Alptekin and Mesut Sabri. Central Asian Survey, 10:4, 87-104.
• Necip, E.N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Çev. İklil Kurban, TDK, Ankara.
• Ögel, B. (2015). Büyük Hun imparatorluğu, C. I, TTK, Ankara.
• Saparaliyev D. (2005). Kırgızistan’ın kale ve şehirleri (XVIII -XIX. yüzyıllar). Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 42:66.
• Saray, M. (1997). Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri tarihi, Kitabevi, İstanbul.
• Taşağıl, A. (2012). Türkistan. İslam Ansiklopedisi, TDV, Ankara, 41:556-560.
• Togan Z.V. (1981). Türkili (Türkistan) ve yakın tarihi. Enderun Yayınları, İstanbul.
• Tuna, A. (2012). Doğu Türkistan’da asimilasyon ve ayrımcılık. İHH İnsani Yardım Vakfı, İstanbul.
• Tuncer, T. (2020). Doğu Türkistan’da güçler savaşı: 1931 Kumul ayaklanması. Türkiyat Mecmuası, İstanbul.
• Türköz, A. (2010). Doğu Türkistan insan hakları. Doğu Kütüphanesi, İstanbul.
• Uygur, F. (2016). Mançuların ilk Doğu Türkistan istilâsı. Tarih Dergisi, 63: 27-40.
• Uygur, A. İsa Yusuf Alptekin. Türk edebiyatı isimler sözlüğü (online sözlük), Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/alptekin-isa-yusuf, Erişim Tarihi: 10.10.2021.
• Weijiang, T.; Yiqun, C. (2003). Xinjiang tarihi. Çin: Wuzhou İletişim Yayınevi.
• Yıldırım, K. (2018). Uygur Kağanlığı’nın tarihi coğrafyası. Türk Dünyası Araştırmaları, 120/236:91-112.
• Yılmaz, A. (2015). Gök Türk tarihi coğrafyası. Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 1:27-65.
• Yücel, M. (2013). Yâkub Beğ. İslam Ansiklopedisi, TDV, Ankara, 43:277-278.
• Zhao, H. (2007). Central Asia in China's diplomacy. Central Asia: Views from Washington, Moscow, and Beijing. Ed. Eugene B. Rumer, Dmitri Trenin, Huasheng Zhao, Routledge, New York, 77-232.