TAVŞAN SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE

Yıl 2019, , 130 - 135, 24.01.2019

Hakan Sarıtiken

https://doi.org/10.17067/asm.480967

Öz

Türkçenin en eski metinlerinden itibaren takip edebildiğimiz tavşan
sözcüğünün oldukça farklı alanlarda, hem kendi anlamıyla hem de benzetme
yoluyla birçok anlamda kullanıldığını görmekteyiz. Eski Türkçe ve Orta Türkçe
dönemlerinde kendi anlamıyla kullanılması yanında, On iki hayvanlı takvimde
“Tavışgan Yılı” kullanımı ile karşımıza çıkan tavşan sözcüğünün, benzetmeler
yoluyla spor terimi anlamında da kullanıldığını görmekteyiz. Günümüzde ise
Türkçe Sözlükte, Derleme Sözlüğünde ve Tarama Sözlüğünde çeşitli alanlardaki
kullanımlarına rastlamaktayız. Benzetme ve somutlaştırmalar yoluyla bir takımyıldızına,
birçok bitkiye, birçok hastalığa ad olarak; astronomi, botanik, tıp alanlarında
kullanılırken, spor, coğrafya gibi birçok alanda tavşan sözcüğünü görmek
mümkündür. Tavşan sözcüğünün kökeni ile ilgili birçok değerlendirme
yapılmıştır. Tuncer Gülensoy; taw-(sıçramak, zıplamak) rı- ş- gan şeklinde
olduğunu ifade eder. Eski Türkçede kullanılan tabış- fiiline -gan eki
getirilerek yapıldığı görüşü yanında, Eski Uygur Türkçesinde “gürültü şamata”
anlamında kullanılan “tavış” isminden türetildiği görüşlerine rastlamaktayız.
Makalede öncelikle tavşan sözcüğünün Türkçenin tarihi metinlerinde ve Türk
lehçelerinde nasıl ve hangi anlamlarda kullanıldığı ortaya konulurken sözcüğün
kökeni üzerinde daha önce ortaya atılan görüşlere yer verilecektir. Son olarak tavşan
sözcüğünün; “Düzleştirme, tepme, yere vurma” anlamındaki “tab”  isim kökünden iki farklı şekilde türetilmiş
olabileceği görüşü ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tavşan, Tabışgan, Tab, Tavış, Tavışkan, Etimoloji, Davran-

About The Etymology of The Word Tavşan

Öz

The tavşan word it is used in many different fields, both in its own
sense and in analogy beginning from oldest texts of Turkish. Besides being used
in its own meaning in the Old Turkish and Middle Turkish periods, we may also
observe that the word tavşan, which comes out with the use of the "Tavşan
Yılı" in the twelve animal calendars, is also used in the sense of
sporting meanings through analogies. At the present time, it is used in various
fields such as Turkish dictionary, Scan dictionary and Compilations dictionary.
By analogy and concretization, it is also possible to  see the Word tavşan for instance in  a name of team star,  many plants 
or  many diseases in botany,
medicine sports geograpy and many other areas. There have been many evaluations
of the origin of the word tavşan. For example, According to one evaluation from
Tuncer Gülensoy, tavşan Word consists of taw (jumping)  rı- ş- gan. 
İn addition to the view that it was made by adding “gan” suffix to the
“tabış” verb wich was used in old Turkish (tabış- gan). We also see that it was
derived from “tavış” which means noice and uproar. When the article will first
mention the views raised on the root of the word "rabbit" in the
Turkish texts and in the Turkish dialects, it will be also given to the views
put forward earlier on origin of the Word. lastly the word tavşan;  Trying to put forward the idea that
"tab", which means flattening, kicking, and hitting, may have been
derived from the root of the name in two different ways.

Anahtar Kelimeler

Tavşan, Tabışgan, Tab, Tavış, Davran-, Tavışkan, Etymology

Kaynakça

• Atalay, B. (1985). Divanû Lugati’t-Türk tercümesi. C. I-IV. Ankara: TTK.
• Besli, E. (2010). Eski ve orta Türkçe hayvan isimlerinin etimolojisi. (Basılmamış doktora tezi), İstanbul: İstanbul üniversitesi.
• Bozkaplan, Ş. A. (2007). Kutadgu Bilig’de Hayvan adları üzerine bir inceleme. Turkish Studies, 2(4), s. 1110-1118. Ankara.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: TDK.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon press.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı Ötüken Türkçe sözlük. İstanbul: Ötüken yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim büro basım evi.
• Gabain, A.V. (1988). Eski Türkçenin grameri. (Çev: Mehmet Akalın). Ankara: TTK.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. c.I-II. Ankara: TDK.
• Gürsoy- Naskali & Emine-Muvaffak D. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK.
• Gürsoy-Naskali & Emine- Viktor Butanayev vd. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: TDK.
• Kabadayı, O. (2007). Eski Türkçede gökbilimi (astronomi) terimleri. (Basılmamış yüksek lisans tezi), Kırıkkale: Kırıkkale üniversitesi.
• Karahan, A. (2013). Codex comanicus’ta hayvan adları. Turkish studies, 8(1), s.1839-1865. Ankara.
• Küçük, S. (2010). Türk Lehçelerinde somutlaştırma yoluyla yapılmış renk adları. Gazi Türkiyat, 7, s. 154-196. Ankara.
• Nişanyan, S. (2003). Sözlerin soyağacı, çağdaş Türkçenin etimoloji sözlüğü. İstanbul: Adam Yay.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini.( Çev. Aykut Kazancıgil). İstanbul: İşaret yay.
• Tenişev, E. R. (2001). Sravnitelno-İstoriçeskaya grammatika Tyurkskih Yazıkov. Leksika. 2, Dop. Moskva: Nauka.
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygurcada Hayvan adları ve bunların kullanım alanları. Türklük bilimi araştırmaları, 1, s.221-281. Niğde.
• Türk Dil Kurumu. (1993). Derleme Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Türk Dil Kurumu. (1995). Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK