XIX. Yüzyıl Başında Haremeyn Vakıfları ve Bir Yıllık Gelir Gideri

Yıl 2021, , 713 - 734, 22.01.2021

Osman Taşkın

https://doi.org/10.17067/asm.837291

Öz

XIX. yüzyılda Haremeyn vakıflarına merkezi bütçe verileri perspektifinden bakan çalışmaların olmayışı bu makalenin çıkış noktasını oluşturmuştur. Makale en büyük vakıfların gelir giderlerini elinde bulunduran Haremeyn hazinesinin 1803-1804 yılı gelir gider hesaplarına odaklanmıştır. Haremeyn bütçe yönetiminde izlenen bütçe politikasının ve Haremeyn vakıflarının harcamalarına esas, güncel büyüklükleri ve faaliyet durumlarının nasıl olduğu sorularından başka Haremeyn hazinesinin önemli gider kalemlerinin neler olduğu, Haremeyn’e gönderilen surre yardımının yıllık harcamalara oranının ne olduğu sorularına cevap aranmıştır. Bu yardımların bölgesel iktidar sağlama bağlamında önemine vurgu yapılmıştır. Ayrıca müstakil vakıf çalışmalarında eksik kalan verilere Haremeyn hazinesi kayıtlarından ulaşmanın imkânı sınanmıştır. Bu bağlamda hedeflenen bilgilere ulaşıldığı gibi gelir ve giderlerin analizi sonucunda bazı değerlendirmeler ve genellemeler yapılmıştır. Çalışmada vakıflarla ilgili bazı bilgiler özetlendikten ve muhasebe kaydında adı geçen vakıflar kısaca tanıtıldıktan sonra muhasebe verileri analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Haremeyn, muhasebe, surre, vakıf, selatin vakıfları, bütçe politikası

The Two Sacred Cities of Macca and Medinah Foundatıons and One Year of Income and Expense in The Beginning of The 19th Century

Öz

Lack of studies that look at the two Sacred Cities of Macca and Medinah foundations in the 19th century from the perspective of central budget data constituted the starting point of this article. The article focuses on the income and expense accounts of the two Sacred Cities of Macca and Medinah treasury for the years 1803-1804, which holds the income and expenses of the largest foundations. In addition to the questions with regard to the budget policy followed in the two Sacred Cities of Macca and Medinah budget management, the current size and activity status of the two Sacred Cities of Macca and Medinah foundations, answers were sought for the questions of what are the important expenditure items of the Haremeyn treasury, what is the ratio of the surre aid sent to two Sacred Cities of Macca and Medinah to the annual expenditures. The importance of these aids in the context of providing regional power is emphasized. Furthermore, the accessibility of the missing data in the independent foundation studies from the two Sacred Cities of Macca and Medinah treasury records and the possibility of accessing the correct data were tested. In this context, the targeted information was reached and some evaluations and generalizations were made as a result of the analysis of income and expenses. In the study, after summarizing some historical information and briefly introducing foundations that were mentioned in accounting entry, accounting data were analyzed.

Anahtar Kelimeler

The Two Sacred Cities of Macca and Medinah, accounting, surre, foundation, selatin foundations, budget policy

Kaynakça

• Osmanlı Arşivi Haremeyn Mukataası kalemi defterleri: OA.D.HMK.d.22131
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi: VGMA.EV.HMH.d-07738 s. 8a-24b.
• VGMA D. no:1412 (Kasa 29).: Sultan Selim-i Sâlis İbn-i Sultan Mustafa-i Sâlis (Vakfiye).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi: TSME.e Dosya:155 Gömlek: 83 (H.11/10/1105)
• Algar, H., (2002): Kâzerûnî. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 25, 145-146.
• Akgündüz, A., (1996): İslam hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akyıldız, Y.; Abay, A.R., (2017): Vakıf müessesesinin gelişimi ve mahiyeti tarihsel bir değerlendirme. Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7 (15), s. 141–157. DOI: 10.17828/yalovasosbil.372776.
• Arslanboğa, K. (2018): Osmanlı Devleti'nde vakıf yönetiminde tevliyet: İstanbul örneği. Yönetim Bilimleri Dergisi 16 (32), s. 551–558. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/comuybd/issue/40668/439322.
• Ateş, N., (2019): Bursa Emir Sultan Külliyesi vakıfları (kuruluşundan xvıı. yüzyıl sonuna kadar). Vakıflar Dergisi (52), s. 9–27. DOI: 10.16971/vakiflar.668168.
• Barlak, H., (2019): Sultan II. Abdülhamid'in Haremeyn hassasiyeti. Avrasya Uluslararası Araştırmaları Dergisi 7 (17), s. 128–150. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/759508, checked on 10/28/2020.
• Bayram, S., (2000): Kanuni Sultan Süleyman'ın oğlu Şehzade Mehmed'in, Şehzade Külliyesi Vakfiyesi ve Türk sanatındaki yeri. Milletlerarası XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-17 Eylül 1994, s. 1017–1039.
• Bizbirlik, A., (2000). Hicri 1003 (1595) tarihli defterin ışığnda bazı Osmanlı vilayetlerindeki haremeyn vakıfları. Osmanlı Araştırmaları 20 (20). Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/10958/130992.
• Buluş, A., (2009). Sivil toplum kuruluşlarına tarihsel bir örnek: Osmanlı vakıfları. Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi 8 (16), s. 20–36. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/susead/issue/28423/302678.
• Buzpınar, Ş. T.; Küçükaşçı, M. S., (1997). Haremeyn, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (16), s. 153–157.
• Buzpınar, Ş. T., (2009). Surre. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 37, s. 567–569.
• Cezar, Y., (1986). Osmanlı maliyesinde bunalım ve değişim dönemi: XVIII. yy’dan Tanzimat’a mali tarih. İstanbul: Alan Yayınları.
• Cilacı, O., (1994). Dua. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 9, s. 529–530.
• Çizakça, M.. (2019). İktisat Tarihi Açısından Vakıflar. Vakıflar Dergisi, s. 73–84. DOI: 10.16971/vakiflar.586069.
• Çobanoğlu, A. V., (2002). Kuyucu Murad Paşa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 26, s. 509–510.
• Dávıd, D., (1994). Eğri. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 10, s. 489–491.
• Doğan, M. S., (2011). Vakıf Medeniyetimize Sosyal Siyaset ve Sosyoloji Açısından Bir Yaklaşım. Sosyoloji Konferansları (34), s. 9–28. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusoskon/issue/9518/118915.
• Durak, A., (2018). Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun Geleneği “18 Ekim 1656 Tarihli Mekke’ye Gönderilen Defter Örneği”. KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi (4), s. 24–34. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/kulliyat/issue/36872/420660.
• Emecen, F., (1996). Gelibolu. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 14, s. 1–6.
• Erol, G., (1993). Çinili Cami Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 8, s. 335–337.
• Eyice, S., (1991). Aysofya. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 4, s.212.
• Eyice, S., (1995a). Eyüp Sultan Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 12, s. 9–12.
• Eyice, S., (1995b). Fatma Sultan cami. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 12, s. 262–264.
• Eyice, S., (1994). Edirne. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 10, s. 431–442.
• Faroqhi, S., (2008). Hacılar ve Sultanlar: (1517–1638). With assistance of Gül Çağalı Güven (çeviren). 2nd ed. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Genç, M., (2014), Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar. Vakıflar Dergisi (42), s. 9–18.
• Güler, M., (2002). Osmanlı Devleti'nde Haremeyn Vakıfları (xvı. -xvıı. yüzyıllar). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Tatav Yayınları.
• Güler, M., (2006). Gülnûş Vâlide Sultan'ın hayatı ve hayrâtı. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Güler, M.; Güneş, H. H., (2018). ‏أوقاف الحرمين في أواخر القرن العاشر الهجري في الأناضول والبلقان‎. Afyon Kocatepe Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1 (1), s. 8–19. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/akid/issue/41820/478207.
• Gündüz, F., (2003). Mehmed Ağa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 28, s. 431–432.
• Güran, T ., (2011). İstanbul'un İaşesinde Devletin Rolü (1793-1839) . İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası , 44 (1-4) , . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuifm/issue/834/9155
• İpşirli, M., (1993). Cerde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 7, s. 392–393.
• İpşirli, M., (2005). İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, 1009/1600 Târîhli, İstanbul’un 550. Fetih Yılı için. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3 (5), s. 823–828.
• Kayaoğlu, İ., (1986). Beşir Ağa vakfı. Belgeler 11 (15), s. 77–87.
• Kiel, M, (1991). Atina. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 4, s. 74–76.
• Köksal, A., (2014). II. Meşrutiyet dönemi’nde vakıfların yeniden organizasyonuna dair iki eser: İsmail Sıdkı’nın “Hatırat”ı ve Hamadezade Halil Hamdi Paşa’nın layihası. Tarih Araştırmaları Dergisi 33 (56), s. 343–386. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/47746/603087.
• Kurşun, Z., (2017). Hac ve İktidar: Haremeyn’de Erken Dönem Osmanlı İmar Faaliyetleri. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi (9),s. 281. DOI: 10.16947/fsmia.323379.
• Kurt, Y., (2019). Mihrişah Valide Sultan Vakfı. Vakıflar Dergisi (52), s. 225–227. DOI: 10.16971/vakiflar.668576.
• Küc̜ükas̜cı, M. S., (2007). Abbasiler'den Osmanlılar'a Mekke-Medine tarihi. 1. baskı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi (Inceleme-araştırma dizisi, 39).
• Lokmacı, S.; Köse, M., (2017). 34 AE tarih 936 arşiv numaralı surre-i hümayun masraf defterinin değerlendirmesi. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10 (2), s. 249–258. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/erzisosbil/issue/32860/367433.
• Mucan, A. P., (2016). Seyyid İbrahim Hanif'in "Menazilü'l- Haremeyn'i". İSTEM (26),s. 95–104. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/istem/issue/26553/279629.
• Orbay, K., (2012). Edirne II. Bayezid Vakfı'nın mali tarihi (1597-1640). GAMER I (1), s. 113–141.
• Orbay, K., (2011). Gazi Süleyman Paşa Vakfı’nın mali tarihi ve 17. yüzyılda Trakya tarımsal ekonomisi. Tarih Araştırmaları Dergisi 30 (49), s. 145–182. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/47753/603196.
• Orman, T. S. (2013): Yeni Valide Sultan Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 43, s. 433–435.
• Özcan, A. (1992): Beşir Ağa, Hacı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 5, s. 555.
• Öztürk, N. (1993): Tarihte ve Bugün Vakıflar Eliyle Aileye Götürülen Hizmetler. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi 3 (3). DOI: 10.21560/spcd.79149.
• Öztürk, N., (1995). Türk yenileşme tarihi çerçevesinde vakıf müessesesi. 1. baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı (İlmi eserler serisi, 34).
• Sakaoğlu, N., (2015). Bu mülkün kadın sultanları. İstanbul: Alfa Basım Yayın.
• Saylam, A. İ., (2017). Vakfiyeler ışığında Anadolu beylikleri dönemi vakıflarında yemek kültürü ve sosyal yardımlaşma ile ilgili örnekler. Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 1 (1), s. 57–70. Available online at https://dergipark.org.tr/tr/pub/utad/issue/33657/369520.
• Şensoy, F. (2016): The phılanthropıes of the sultan’s daughter ayşe sultan from the begınnıng of the 17th century, and her waqf’s accountıng records. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi (11), s. 125–168.
• Tabakoğlu, A., (1985). Gerileme dönemine girerken Osmanlı maliyesi. I. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Taşkın, O., (2018). Nuruosmaniye külliyesinin mali ve sosyal yönü. Vakıf Restorasyon Yıllığı (17), s. 90–107.
• Tekindağ, Ş., (2003). Mahmud Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 27, s. 376–378.
• Turan, A. N., (1999). Mahremiyetin muhafızları darüssade ağaları. Osmanlı Araştırmaları (19), s. 123–148.
• Uludağ, S., (1994). Tasavvufta dua anlayışı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 9, s. 535–536.
• Uzunçarşılı, İ. H., (1941). Gazi Orhan Bey vakfiyesi. Belleten 5, s. 277–288.
• Yağcı, Z. G.; Akkaya, M., (2018). III. Murad ve Safiye Sultan'ın kızları Ayşe Sultan. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Yediyıldız, B., (2012). Vakıf. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 42, s. 479–486.
• Yağcı, M., E.; Ayvaz, E., (2017). Osmanlı mali sisteminde irâd-ı cedid hazinesi ve muhasebe kayıtları (1799-1800). Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi busbed.bingol.edu.tr., Yıl: 7 • Cilt: 7 • Sayı: İktisat Özel Sayısı • Güz/Autumn 2017.
• Yavaş, D., (2013). Yeşilcami Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 43, s. 492–495.
• Yüksel, H., (2007). Anadolu beyliklerinde vakıflar. Vakıflar Dergisi 30, s. 35–50.