İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİNDE SANATI ETKİLEYEN UNSURLAR

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 1, 81 - 94, 24.01.2019

Ahmet Eycil Ünzile Us

https://doi.org/10.17067/asm.498779

Cited By: 2

Öz

Bu
çalışmada İslamiyet öncesi Türklerde sanatı etkileyen unsurlar ele alınmıştır.
Sanatı etkileyen temel unsur o toplumun yaşadığı coğrafya ve buna bağlı olarak
da kendi milleti içerisinde kendine has oluşturduğu kültürdür. Toplumlar
bulundukları coğrafyalar üzerinde gerek iklim şartları, gerek yer şekilleri ve
gerek çevre toplumların etkileriyle kendilerine has bir kültür oluştururlar ve
buna bağlı olarak da her türlü temel ihtiyaçlarını giderirken aslında en önce
kendilerine ve diğer insanlığa katkı sağlayacak sanat eserleri ortaya
çıkarırlar. Ayrıca diğer toplumları da bu yönde etkilerler. Türkler bu manada
öncü milletlerdendir. Birçok sanat eserini ortaya koyarken insanlığa bu
bağlamda büyük katkıları olmuştur. Sert bozkır topraklarında hüküm süren
Türkler gerek inanç yapısı sonucu, gerek coğrafi şartlar sonucu ve gerekse
düşmanlara karşı sergilediği savaş sanatıyla dünya tarihini aydınlatacak temel
eserler bırakmışlardır. İçinde yaşadıkları çadırları, savaş ve barış yoldaşı
atları,
kendilerini savunmada kullandıkları savaş aletleri yemek için kullandıkları
kapları ve öyle ki narin bir Türk kızının gülen yüzünü gösteren aynasını ve
sırma saçına taktığı kemer tokaları dahi büyük bir incelik ve ustalıkla
kültürlerine ve mitlerine göre süslemişlerdir. Türklerin
kutsal saydığı doğa, sanatlarını etkileyen temel unsurların başında gelir. Dağ,
gök, yer, su, ağaç, yıldız, ay, güneş neredeyse temel eser olarak
nitelendirdiğimiz eserleri figür olarak süslemiştir. Bunun yanında dini
inançlar da Türklerin eserlerinde yerlerini almıştır. En önemli sanat eserlerini
ise hayvan üslubu dediğimiz sanat tarzıyla ortaya koymuşlardır. Yaşam
şartlarından dolayı hayvanlarla iç içe olan Türkler atı ehlileştirip sosyal
hayatlarını kolaylaştırırken aynı zamanda atın sadakatini, koyunun etiyle,
sütüyle beslenirken, yünüyle kıyafetlerini yaparken koyunun kutsallığını,
şahinle av avlarken şahinin özgürlüğünü giydikleri giysilerden tutun da
oturdukları çadırlara kadar ilmek ilmek işlemişlerdir. Bir milletin sanatını
incelediğimiz zaman aslında o milleti genel anlamda incelemiş oluruz. Sanatın
önemini Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün şu sözü çok açık bir şekilde ifade eder: “Sanatsız kalan bir ulusun hayat
damarlarından biri kopmuş demektir” ve yine Ulu Önder’in dediği gibi: “Yüksek bir insan toplumu olan Türk ulusunun
tarihi bir özelliği de sanatı sevmek ve onda yükselmektir.” Meşhur Pazırık halısının yere
örtü olarak de atın üstüne atılan örtü olarak dokunulduğu düşünülmektedir.
Türklerin binek hayvanı olarak kullandıkları atları süslemeleri önemli
adetlerindendir. Koşum takımları ve eyerleri bozkır hayvan figürlerine
bezenmiştir. Bkz; Nejat Diyarbekirli, “Eski
Türklerde Kültür ve Sanat”, Türkler Ansiklopedisi III, Ankara 2002, s.
1547. Baykal Göl’ü ve İrtiş Nehri
arasında kafes işlemeli kemer tokalar bulunmuştur. Bu tokaların bazıları hayvan
başları şeklinde geometrik kafes tarzında iken bazıları da hayvan stilindedir.
Bazı kemer tokaların üstünde yarı aslan, yarı kartal figürünün kaplana
saldırdığı işlemeler görülür. Bu bölgede pek çok mezarda kuğu süslemesine de
rastlanmıştır. Kemer tokaların yapımı M.Ö 3. y.y’ın sonlarında yani Mete’nin
saltanatı sırasında başlamıştır. Bir taraftan da Yenisey’in batı taraflarında
altmış iki kemer başlığı bulunmuştur. Bkz.; Miklos Erdy,  “Yenisey’in Batısındaki Hun Arkeolojik
Kalıntıları”, Türkler Ansiklopedisi I, Ankara 2002, s.720.

Anahtar Kelimeler

Sanat, İslamiyet öncesi Türkler, Hayvan üslubu, Türk mitleri

The Influence of Art ın The Pre-Islamıc Turkısh Dates

Öz

In this study, the factors
affecting art in pre-Islamic Turks are discussed. The basic element that
affects art is the geography where the society lives and the culture that it
creates in its own nation according to it. Societies form a culture that is
unique to their geographies through the effects of climatic conditions,
locality, and environmental societies, and in doing so, they elicit art works
that will contribute to themselves and other human beings in the first place,
while removing all basic needs. It also affects other societies. The Turks are
the leading nations in this respect. While presenting many works of art,
humanity has made great contributions in this context. The Turks, who were
ruled on the hard steppe lands, left behind basic works that would illuminate
the world history with the art of war, which is the result of faith and
exhibited against geographical conditions and enemies. Even the tents they
lived in, the fighters of war and peace, the war instruments they used to
defend themselves, the vessels they used to eat, and the merry-go-round of the
delicate Turkish girl, adorned it with great delicacy and ingenuity in their
culture and myths. Nature, which is considered sacred by Turks, is one of the
main elements affecting the arts. So much so that the mountain, sky, ground,
water, tree, star, moon, sun almost decorated the works we have described as basic
works as figures. Religious beliefs have also taken place in the works of the
Turks. The most important works of art in the style of art that we put the
animal style. Together with the animals, because of their living conditions,
the Turks tame the horses to the tents where they live, while at the same time
feeding their loyalty, livelihood with the livelihood of the sheep, feeding the
poultry while wearing their woolen clothes and hunting the hawk while hunting
the falcon. When we examine the art of a nation, we actually examine that
nation in general terms. The importance of art is expressed clearly by Gazi
Mustafa Kemal Atatürk's statement: “One of the life veins of a nation that is left
without art is a broken one” and as the Great Leader said: “A historical
feature of the Turkish nation, to love and to rise up”.

Anahtar Kelimeler

Art, Pre-Islamic Turks, Animal style, Turkish myths

Kaynakça

• Aslanapa, O. (1989). İslamiyet’ten önce Türk sanatı. İstanbul: Remzi kitabevi.
• Atila Kızıldağ, O. (2011). “Minyatür sanatındaki hayvan figürlerinin sembolik ifadeleri”. Sanat tasarım dergisi. İstanbul.
• Bayat, F. (2017). Kadim Türklerin mitolojik hikâyeleri. İstanbul: Ötüken yayınevi.
• Bokovenko, N. (2002). “Tagar Kültürü”, Türkler ansiklopedisi I, Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Cöhce, S. (1995). Türk Tarihine Giriş. Elazığ: Çağ Ofset Yayınevi.
• Çandarlıoğlu, G. (2015). İslam öncesinden çağdaş Türk Dünyasına. İstanbul: Türk Dünyası araştırmaları vakfı.
• --------------------. (2013). İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Çubukçu, İ. A. (1987). “Kültür tarihimizde sanatın değeri”, Ankara üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi, XXIX. 135-144. Ankara.
• Demirbulak, A. (2012). “Erken devir Türk sanatının kaynakları”, Marmara araştırma dergisi, 3. İstanbul.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun sanatı. İstanbul: Milli eğitim bakanlığı kültür yayınları.
• --------------------. 2002). “Eski Türklerde kültür ve sanat”, Türkler ansiklopedisi III, Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Erdy, M. (2002). “Yenisey’in batısındaki Hun arkeolojik kalıntıları”. Türkler ansiklopedisi I, Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Ergin, M. (2010). Dede Korkut kitabı. İstanbul: Boğaziçi yayınları.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş, İstanbul: Kabalcı yayınevi.
• --------------------. (2002). “İç Asya’da MÖ 6 Bin Yılda Türklerin Atalarına Atfedilen Kültürler”. Türkler ansiklopedisi I. Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• --------------------. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk sanatında ikonografik motifler. İstanbul: Kabalcı yayınevi.
• Göksu, E. (2008). Türk kültüründe silah. İstanbul: Ötüken yayınevi.
• Hudyakov, Y. (2002). “Eski türklerde silah”, Türkler ansiklopedisi III. Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Kafesoğlu, İ. (2010). Türk milli kültürü İstanbul: Ötüken yayınları.
• Kibirova, S. (2002). “Doğu Türkistan Budist mağara resimlerinde müzik enstrümanlarının olağan dışı tasvirleri”. Türkler ansiklopedisi III. Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Köksal, H. (2002). “Türk destanlarında bazı ortak motifler”. Türkler ansiklopedisi II, Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Kurat, A. N. (1972). Türk kavimleri devletleri. Ankara: Ankara üniversitesi dil ve tarih coğrafya fakültesi yayınları.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi I. TTK. Ankara
• --------------------. (2014). İslamiyet’ten önce Türk kültür tarihi, TTK. Ankara.
• --------------------. (2010). Türk mitolojisi II, TTK. Ankara.
• Paşayev, N.-V. (2002). “Eski Oğuzların inanışları ve mitolojik görüşleri”, Türkler ansiklopedisi III, Yeni Türkiye yayınları. Ankara.
• Roux, J. P. (2013). Türklerin tarihi pasifikten Akdenize 2000 Yıl. İstanbul: Kabalcı yayınevi.
• Rozwadowski, A. (2002). “İlk çağ Orta Asya Şamanizminin dinamikleri ve taş sanatı”, Türkler ansiklopedisi III. Yeni Türkiye yayınları, Ankara.
• T.C. Milli eğitim bakanlığı (2013). Türk Sanatı Tarihi. Ankara.
• Taşağıl, A. (2016). Kök Tengrinin çocukları. İstanbul: Bilge kültür sanat yayınevi.