The Organization of Modern Education in the Ottoman Empire (1839-1868)

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 123 - 137, 24.07.2024

Ali Akdeniz

https://doi.org/10.17067/asm.1489550

Öz

Reform movements in the Ottoman Empire predominantly began in the military sphere. Initiating changes in the military due to the state's failures in this sphere was a natural response to the needs of the time. But the reforms in the military field could only be implemented through the establishment of schools. But, over time, the state recognized the necessity of extending these improvements, which started in the military sphere, to the entire deteriorating organizational structure of the state. To this end, the state began to observe its rivals, the Western states. These observations, along with the thoughts of the ulama, indicated in various reports and treatises that all reforms could only be achieved through education.
With the Meclis-i Umûr-ı Nâfîâ report, which can be considered the first spark of civil modernization in education, the importance the state placed on education increased day by day. Initially, educational activities were conducted by foundations and local philanthropists. However, with the initiation of this new process, education began to be carried out by the state. Subsequently, it gained even more importance with the establishment of commissions, societies, and eventually educational councils. Modern education, an inseparable part of the period of renewal, started to be represented at the ministerial level with the establishment of an independent Ministry of Education (Maârif Nezâreti). Throughout this journey, educational issues, though not independently, were on the agenda of high advisory councils such as the Meclis-i Vâlâ, Meclis-i Âli-i Tanzimat, and Meclis-i Hass until 1868. The establishment of the Educational Department of the Council of State (Şûrâ-yı Devlet Maârif Dairesi) in 1868 indicated the extent to which education was prioritized in high advisory councils. In this context, this study aims to illustrate with examples the efforts to organize modern education starting with the publication of the Meclis-i Umûr-ı Nâfîâ report in 1838 up to the establishment of the Educational Department of the Council of State in 1868.

Anahtar Kelimeler

Modern Education, Modernization of Education, Modern Education in the Ottoman Empire

Osmanlı'da Modern Eğitimin Teşkilatlanması (1839-1868)

Öz

Osmanlı Devleti’nde ıslahat hareketleri büyük ölçüde askeri alanda başlamıştır. Devletin askeri sahadaki başarısızlardan dolayı ilk ıslahat hareketleri bu sahada başlamıştır. Askeri alanda yapılacak olan ıslahat dahi ancak açılan mektepler marifetiyle yürütülebilmiştir. Fakat Devlet, zaman içerisinde askeri sahada başlayan bu iyileştirmelerin devletin bozulmuş tüm teşkilat yapısına da yayma ihtiyacı duymuş, bu konuda rakiplerini yani batılı devletleri gözlemlemeye başlamıştır. Bu gözlemler ve ulemanın da düşünceleri neticesinde yapılacak olan tüm ıslahatın ancak eğitim yoluyla olabileceği birtakım layihalarda ve raporlarda kendini göstermiştir.
Eğitimde sivil modernleşmenin ilk kıvılcımı sayabileceğimiz Meclis-i Umûr-ı Nâfîâ layihası ile devletin eğitime verdiği önem günden güne artmıştır. Önceleri vakıflar ve çevredeki hayırseverler tarafından yürütülen eğitim işleri, başlatılan bu yeni süreçle evvela devlet eliyle yapılmaya başlanılmış daha sonra ise komisyonlar, cemiyetler derken maârif meclislerinin açılmasıyla daha da önem kazanmıştır. Yenileşme döneminin ayrılmaz bir parçası olan modern eğitim müstakil bir Maârif Nezâreti’nin kurulmasıyla da nezâret düzeyinde temsil edilmeye başlanmıştır. Bu serüvende 1868 yılına değin yüksek istişare meclisleri olan Meclis-i Vâlâ, Meclis-i Âli-i Tanzimat, Meclis-i Hass gibi meclislerde müstakil olmasa da gündem bulan eğitim konuları 1868 yılında Şûrâ-yı Devlet Maârif Dairesi’nin kurulmasıyla yüksek istişare meclislerinde de eğitim konularına verilen ehemmiyetin ne dereceye geldiğini göstermektedir. Bu bağlamda çalışma 1838 yılında yayımlanan Meclis-i Umûr-ı Nafia layihası ile başlayan modern eğitimin teşkilatlanması çabasının 1868 yılında kurulan Şûrâ-yı Devlet Maârif Dairesi’ne kadar olan süreci örneklerle ortaya koymak için kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Modern Eğitim, Osmanlı'da Eğitim, Eğitimin Modernleşmesi

Kaynakça

• I. Başkanlık Osmanlı Arşivi Kaynakları*
• BOA, İrade-i Dahiliye( İ.DH).
• BOA, Sadaret, Divan Kalemi Evrakı (A.}DVN.).
• BOA, İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS).
• BOA, Meclis-i Vala (MVL).
• BOA, Sadaret Mektûbi Kalemi Mühimme Evrakı (A.}MKT.MHM).
• BOA, İrade Meclis-i Vala (İ.MVL).
• BOA., Hariciye Nezâreti Mektûbi Kalemi (HR.MKT).
• II. Gazete ve Mecmualar*
• Takvim-i Vekâyî,
• Ceride-i Havâdis
• III. Yayınlanmış Eserler
• Düstûr, Tertib-i Evvel, Cild-i Sâni, (C.II), İstanbul, 1289.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiye, H.1316, H.1318, H.1321
• Telif ve Tercüme Nizâmnâmesi, (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1287.
• IV. Araştırma ve İncelemeler
• Ahmet Mithat Efendi. (2004). Üss-i inkılâp, c.1.Yay. Haz.: Tahir Galip Seratlı, İstanbul: Selis Yayınevi.
• Akyıldız, A. (1993). Osmanlı merkez teşkilatında reform, İstanbul: Eren Yayınları.
• Berker, A. (1945). Türkiye'de ilköğretim (1839-1908), Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Berkes, N. (1978). Türkiye'de çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu- Batı Yayınları.
• Bilim, C. (1984). Tanzimat devrinde Türk eğitiminde çağdaşlaşma, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
• Cevdet Paşa (1991). Tezâkir, 1-12, Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara: TTK.
• Çetin, E. - Aydos, H. (2021). ‘’Tanzimat döneminde Osmanlı İmparatorluğunu kalkındırma düşüncesinin bir ürünü olarak Meclis-i Umûr-ı Nafia’’, Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 8/1, ss. 2-13.
• Davison, R. H., (1987). ‘’Osmanlı Türkiye’sinde batılı eğitim’’ Belleten, 51/200 Çev. Mehmet Seyitdanlıoğlu, ss. 1031- 1044.
• Demirel F. (2012). “Osmanlı eğitim sisteminin modernleşmesi sürecinde hiyerarşi”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25/2, ss.507-530.
• Demirel F. (2019). “Selanik vilayetinde gayrimüslimlerin eğitim faaliyetleri”, Osmanlı Modernleşmesi Sürecinde Selanik Vilayetinde Eğitim, ed. Fatih Demirel, İstanbul: İdeal Yayıncılık, s.127-166. Demirel M. (2009). “Bezmiâlem Valide Sultan School: Darülmaârif”, Middle Eastern Studies, 45/3, ss.507-516.
• Erdoğdu, T. (1995). “Maarif-i Umumiye Nezareti Teşkilatı”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilim Dalı,
• Erdoğdu, T. (1996). ‘’Maârif-i Umumiyye Nezareti Teşkilatı-1’’, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 51/1, ss. 184-247.
• Ergin, O. (1977). Türkiye maarif tarihi, I-II, İstanbul: Eser Matbaası.
• Hayta, N. - Ünal, U. (2013). Osmanlı Devleti’nde yenileşme hareketleri, Ankara: Gazi Kitapevi.
• İhsanoğlu, E. (1992). “Tanzimat öncesi ve tanzimat dönemi Osmanlı bilim ve eğim anlayışı,” 150. Yılında Tanzimat, Ankara: TTK.
• Karagöz, M. (1995). “Osmanlı Devletinde ıslahat hareketleri ve batı medeniyetine giriş gayretleri (1700-1839)”, OTAM, 6/6, ss.173-194.
• Karal, E. Z. (2011). Osmanlı tarihi, C.V, Ankara: TTK.
• Koçer, H. A. (1991). Türkiye’de modern eğitimin doğuşu ve gelişimi, İstanbul: MEB.
• Kodaman, B. (1999). Abdülhamid devri eğitim sistemi, Ankara: TTK.
• Koyuncu. M. (2022). XVIII. Yüzyılda Kilis ve Havalisindeki Aşiretler (İskan & Eşkiyalık), (Ed. Serhat Kuzucu), Kilis: KİTAM.
• Mahmut Cevat İbnü’ş- Şeyh Nâfi, (2001). Maârif-i Umûmiye Nezâreti târihçe-i teşkilât ve icraâtı- XIX. asır Osmanlı maârif tarihi, Haz.Taceddin Kayaoğlu Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. Seyitdanlıoğlu, M. (1999). Tanzimat devrinde Meclis-i Vâlâ (1838- 1868), Ankara: TTK.
• Shaw, S. (1994). Osmanlı İmparatorluğu ve modern Türkiye I, Çev: Mehmet Mehmet Harmancı, İstanbul: E Yayınları.
• Somel, S. A. (2019). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839-108), İstanbul: İletişim Yayınları. Şentürk, H. (1993). ‘’Dârülmaârif’’, TDV İslam Ansiklopedisi 8, İstanbul, ss. 548-549.
• Taşkesenlioğlu, M. Y. (2018). Tanzimat döneminde bir reform meclisi Meclis-i Âlî Tanzimat, Ankara: TTK.
• Ubicini, J. H. A. (1977). Türkiye 1850, c.I, Çev: Cemal Karaağaçlı, İstanbul: Tercüman Binbir Eser.
• Uçman, A. (1995). ‘’Encümen-i Dâniş’’, TDV İslam Ansiklopedisi 11, İstanbul, ss. 176-178.
• Vak’anüvis Ahmed Lûtfî Efendi , (1993). Vak’anüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, c.8, Yay. Haz. M. Münir Aktepe, Ankara: TTK.
• Yıldırım, M. A. (2010). Tanzimat döneminde meslek okulları Ankara: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Yıldırım, M. A. Ali, A. (2020). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kilis’te modern eğitim, Kilis: KİTAM.