TÜRKİYE’DE YABANCI SERMAYENİN TEŞVİK EDİLMESİNDE ABD ETKİSİ (1945-1955)

Yıl 2023, , 53 - 64, 30.03.2023

Zafer Aktaş

https://doi.org/10.31455/asya.1196111

Öz

Hem istihdama katkısı, hem de teknoloji transferine imkân sağlaması bakımından doğrudan yabancı sermaye yatırımları, kalkınmakta olan ülkeler için vazgeçilmez kaynaklardandır. Ancak Osmanlı Devleti’nin ekonomik alanda geri kalmasında kapitülasyonların olumsuz etkisi, Türkiye Cumhuriyeti kurucu kadrolarına yabancı sermayeye şüpheyle bakan bir anlayışı miras bırakmıştır. Bununla beraber Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren yabancı sermaye yatırımlarının olması, yabancı sermayeye yasak konmadığının da bir göstergesidir. İstenmeyen yabancı sermaye, imtiyaz isteyen kapitüler yapıdaki sermayedir. Bu sebeple yabancı sermayeye bazı sınırlamalar getirilmiş, Türkiye’de yabancı sermaye yatırımları yeterince gelişme gösterememiştir. İkinci Dünya Savaşı sonrası SSCB tehditleri karşısında, kendisine askeri ve siyasi müttefik arayan Türkiye, ABD ile iyi ilişkiler kurmuştur. Çünkü ABD de, Sovyet yayılmasını kendi çıkarları açısından tehlikeli bulmaktadır. Başlangıçta Truman Doktrini ile başlayan ABD askeri yardımı, Marshall Planı ile ekonomik alana da yayılmıştır. Türkiye’ye yapılacak yardımların hangi alanlara, ne oranda yapılması gerektiğini tespit etmek için gelen askeri ve sivil uzmanların tavsiyeleri ile de ABD yönetimi, Türkiye’nin ekonomi politikalarını yönlendirme imkânı bulmuştur. ABD’li uzmanların tavsiyelerindeki ortak nokta ise, devletçi sanayileşmeden vazgeçilmesi, hususi teşebbüsün ve yabancı sermayenin önündeki engellerin kaldırılması, tarımsal üretime önem verilmesi, sulama işleri ve kara yolu ulaşımına yatırım yapılmasıdır. Bu tavsiyeler doğrultusunda 1946’dan itibaren başlayan ekonomideki değişim anlayışına 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti daha bir samimiyetle sahip çıkmış, özel sektörü ve bu arada yabancı sermayeyi yatırım yapma konusunda teşvik etmiştir. Bu makalede, 1945 sonrası ABD etkisiyle ekonomide meydana gelen değişim sürecinde, Türkiye’ye doğrudan yabancı sermaye çekme çabaları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yabancı Semaye, Truman Doktrini, Marshall Planı, Türk Amerikan İlişkileri, Yabancı Uzman Heyetleri

US INFLUENCE ON THE PROMOTION OF FOREIGN CAPITAL IN TÜRKİYE (1945-1955)

Öz

Foreign direct investment is an indispensable resource for developing countries in terms of both its contribution to employment and the opportunity for technology transfer. However, the negative effect of capitulations in the economic backwardness of the Ottoman Empire left a legacy to the founding cadres of the Republic of Turkey, an understanding that was suspicious of foreign capital. However, the presence of foreign capital investments since the first years of the Republic is an indication that foreign capital has not been banned. Unwanted foreign capital is capital in capitulate form seeking concession. For this reason, some restrictions have been imposed on foreign capital, and therefore foreign capital investments in Turkey have not developed enough. In the face of the USSR threats after the Second World War, Turkey, looking for military and political allies, established good relations with the USA.Because the USA also finds the Soviet expansion dangerous for its own interests. Initially, the US military aid, which started with the Truman Doctrine, spread to the economic field with the Marshall Plan. With the advice of military and civilian experts who came to determine in which areas and how much aid should be given to Turkey, the US administration had the opportunity to direct Turkey's economic policies. The common point in the recommendations of the US experts is to abandon the statist industrialization, to remove the obstacles in front of private enterprise and foreign capital, to give importance to agricultural production, to invest in irrigation works and road transportation. In line with these recommendations, the Democratic Party, which came to power in 1950, more sincerely embraced the understanding of change in the economy, which began in 1946, and encouraged the private sector and in the meantime foreign capital to invest. In this article, the efforts to attract foreign direct investment to Turkey in the process of change in the economy with the effect of the USA after 1945 are examined.

Anahtar Kelimeler

Foreign Capital, Truman Doctrine, Marshall Plan, Turkey-American Relationship, Foreign Expert Committees

Kaynakça

• Acartürk, E. & Kılıç, R. (2011). OsmanlıDevletinde Kapitülasyonların İktisadi ve Siyasi Perspektiften Analizi. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 29(2), 1-21.
• Adiloğlu, B. & Yücel, G. (2021). Düyûn-ı Umûmiyye Osmanlı Devlet Borçları İdaresi. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 0(21), 67-78.
• Barlas, M. (2001). Türkiye Üzerine Pazarlıklar. İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Boratav, K. (2019). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2015. Ankara: İmge Kitabevi.
• Bostancı, E. (2020). 1929-1938 Yılları Arasında Türkiyede Yabancı Sermaye. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 4(8), 37-68.
• Bostancı, N. (1990). Kadrocular ve Sosyo-Ekonomik Görüşleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bozdağlıoğlu, Y. & Evlimoğlu, U. (2014). Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Tarihsel Süreçte Gösterdiği Gelişim: Hukuksal ve Ekonomik Yansımaları. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 0(11), 32-52.
• Coşar, N. (2005). Demokrat Parti Dönemi Maliye Politikası. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 60(01), 29-58.
• Cumhuriyet Gazetesi, 1 Temmuz 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 14 Temmuz 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 2 Temmuz 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 23 Nisan 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 6 Mayıs 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 7 Eylül 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 8 Eylül 1947.
• Cumhuriyet Gazetesi, 9 Kasım 1947.
• DABCA, 30.1.0.0./134.873.8.
• DABCA, 30.1.0.0/103.641.3.
• DABCA, 30.1.0.0/12.70.5.
• DABCA, 30.1.0.0/13.79.16.
• DABCA, 30.1.0.0/26.153.1.
• DABCA, 30.10.0.0/268.807.4.
• DABCA, 30.18.1.2/113.36.3.
• DABCA, 30.18.1.2/132.52.5.
• DABCA, 31.18.1.2/131.5.15.
• Ertem, B. (2009). Türkiye ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(21), 377-397.
• Esmer, A. Ş. (19 Nisan 1948). Türkiye ve Marshall Planı. Ulus Gazetesi.
• Eşiyok, B. A. (2009). Sanayi Planlarından 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı'na: Bir Dönüşümün Kısa Bir Öyküsü, Memleket Siyaset Yönetim, 4(11), 86-131.
• Eşiyok, B. A. (2014). Osmanlı İmparatorluğu'nun Dünya Ekonomisine Eklemlenmesinde Bir Dönüm Noktası:1838 Serbest Ticaret Anlaşması. Mülkiye Dergisi, 34(266), 67-108.
• Güven, S. (1998). 1950’li yıllarda Türk Ekonomisi Üzerinde Üzerinde Amerikan Kalkınma Reçeteleri. İstanbul: Ezgi Kitabevi.
• Haykır, Y. & Demir, Ö. (2017). 6326 Sayılı Petrol Kanunu ve Demokrat Parti Dönemi Petrol Politikası. SUTAD, (41), 251-269.
• Kapcı, H. Z. & Aydın, İ. (2018). Demokrat Parti Döneminde Türkiye ABD İlişkilerinde Petrol (1950-1960), Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 0(20), 201-224.
• Karakamış, F. (2019). Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları: 1990-2002 Dönemi İle 2003-2018 Döneminin Karşılaştırılması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (Danışman: Doç. Dr. Kıvanç Halil Arıç). Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kepenek, Y. (2020). Türkiye Ekonomisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Özcan, F.C. (2020). Ellili Yıllarda Türkiye Ekonomisi. (Haz. M. K. Kaynar). Türkiye’nin 1950’li Yılları İçinde (s. 39-68). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özdemir, Ü., Yiğit, G. K. & Oral, M. (2016), Cumhuriyetten Günümüze Ekonomi Politikaları Bağlamında Türk Dış Ticaretinin Gelişimi, Doğu Coğrafya Dergisi, 21(35), 149-174.
• PETROL. (1954). Petrol Kanunu. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.6326.pdf adresinden 23.10.2022 tarihinde erişildi.
• Resmî Gazete, 25 Şubat 1930.
• Resmî Gazete, 5 Eylül 1947.
• Resmî Gazete, 13 Temmuz 1948.
• Resmî Gazete, 4 Mart 1950.
• Resmî Gazete, 9 Ağustos 1951.
• Resmî Gazete, 23 Ocak 1954.
• Resmî Gazete, 16 Mart 1954.
• Sander, O. (2016). Türk-Amerikan İlişkileri 1947-1964. Ankara: İmge Kitabevi.
• Semiz, Y. & Toplu G. (2019). Cumhuriyet Döneminde Amerikan Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi: Thornburg Raporu. Toplum Bilimleri Dergisi, 0(27), 455-484.
• Semiz, Y. & Toplu G. (2021). Barker Raporu: Çok Partili Hayata Geçiş Döneminde İktisadi Kalkınmayı Hızlandırmak Amacıyla Yabancı Uzmanlara Hazırlatılan Örnek İnceleme. Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, 4(4), 114-161.
• Şener, S. & Kılıç, C. (2008). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Yabancı Sermaye. Bilgi Sosyal Bilimler Dergisi, 0(1), 22-50.
• TBMM Tutanak Dergisi, (1 Eylül 1947). Dönem 8, C. 6, Toplantı 1.
• TBMM Tutanak Dergisi, (29 Mayıs 1950). Dönem 9, C. 1, Toplantı Olağan.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (2 Ocak 1924). Devre 2, C. 4.
• Tekeli, İ. & İlkin, S. (2009). Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadî Kalkınma Planı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Terazi, E. (2011). Avrupa Birliği’nde ve Türkiye’de Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). (Danışman: Prof. Dr. Havva Tunç). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tezel, Y. S. (2020). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Töre, İ. (2015). Geçmişten Günümüze Türkiye’de Yabancı Sermaye Mevzuatı. Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 19(3-4), 123-148.
• Türkcan, E. (2014). Chenery Raporu'na Göre 1950'lerin Başında Türkiye Ekonomisi. Mülkiye Dergisi, 34(267), 123-128.
• Ulus Gazetesi, 9 Temmuz 1947.
• Yıldız, A. (2011). Osmanlı İmparatorluğunun Borçlanmasında Yabancı Sermayenin Etkisi. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 0(37), 113-125.