ALI PERCEPTION IN THE HURUFI-BEKTASHI POET ARSHI’S POEMS

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 15, 33 - 45, 31.03.2021

Murat Aslan

https://doi.org/10.31455/asya.826136

Cited By: 1

Öz

Hurufism emerged in Iran at the end of the 14th century; However, it spread to India, Egypt, Syria, Iraq and Anatolia due to the pressure of the Timurids. The Hurufism taught in Anatolia by Aliyyü'l-A’lâ and Nesîmî, who are the caliphs of Fazlullah Esterâbâdî, the founder of Hurufism, started to merge with Bektashism in a short time. When the reactions against the Hurufism in the Ottoman geography gained a political dimension, the Hurufism spread to the Balkans. The increasing pressures pushed the Hurufis to live under the guise of Bektashism.
Arshi, one of the 16.-17. century poets, is one of the Hurufi who lived under the guise of Bektashism. Arşî, who was probably born in Tire and attached to Muhîtî in a Bektâşî lodge in the town of Argyrokastro in Albania, he was sheikh after his sheikh Muhiti died. Arşî, who was also a poet like Muhîtî, wrote poems expressing his Hurufi beliefs. Although not as much as Hurufism, Bektashi effects are also seen in these poems.
Hz. Ali is a very important personality in both Hurufism and Bektashism. The essence of Hurufism is the science of tevil. According to Hurûfî-Bektâşî Derviş Murtazâ, who translated the Câvidânnâme into Turkish, which belongs to Fazlullah Esterâbâdî, the founder of this belief, which is considered sacred by the Hurufîs, this science is essentially Ali's knowledge. Therefore, on the basis of Hurufism, Hz. Ali has knowledge. According to Bektashism, The love of Ali and Ahl al-Bayt is one of the main elements of this order.
This article, in the context of Hurufism and Bektashi relations, in the Arshi’s Divan, It aims to reveal the perception of Ali. For this, the relevant couplets in the Arshî’s Divan were determined, those related to Hurufism and Bektashism were separated according to their subjects and then annotated. Finally, based on the findings reached, in the poems of Hurufî-Bektashi poet Arshi, Hz. The perception of Ali has been tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Arşî, Hurufism, Bektashism, Ali

HURÛFÎ-BEKTÂŞÎ ŞAİR ARŞÎ’NİN ŞİİRLERİNDE HZ. ALİ ALGISI

Öz

Hurûfîlik 14. yüzyılın sonlarında İran’da ortaya çıkmış; ancak Timurluların baskısı sebebiyle Hindistan, Mısır, Suriye, Irak ve Anadolu’ya yayılmıştır. Hurûfîliğin kurucusu Fazlullah Esterâbâdî’nin halifelerinden Aliyyü’l-A’lâ ve Nesîmî tarafından Anadolu’da öğretilen Hurûfîlik, kısa zamanda Bektâşîlik ile kaynaşmaya başlamıştır. Osmanlı coğrafyasında Hurûfîlere yönelik tepkiler siyasî bir boyut kazanınca Hurûfîlik Balkanlara doğru bir yayılma göstermiş ve Bektâşîlik ile yeni bir senteze gitmiştir.
16-17. yüzyıl şairlerinden Arşî, Hurûfî-Bektâşî şairlerden biridir. Muhtemelen Tire’de doğup Arnavutluk’ta bulunan Ergirikasrı kasabasındaki bir Bektâşî tekkesinde Muhîtî’ye bağlanan Arşî, şeyhi ölünce onun yerine posta oturmuştur. Şeyhi Muhîtî gibi kendisi de bir şair olan Arşî, Hurûfî inançlarını dile getiren manzumeler kaleme almıştır. Bu manzumelerde –Hurûfîlik kadar olmasa da- Bektâşîlik etkileri de görülmektedir.
Hz. Ali hem Hurûfîlerde hem de Bektâşîlerde oldukça önemli bir kişidir. Hurûfîliğin esası tevil ilmidir. Hurûfîlerce kutsal kabul edilen ve Hurûfîlik inancının kurucusu Fazlullah Esterâbâdî’ye ait olan Câvidânnâme adlı eseri Türkçe’ye çeviren Hurûfî-Bektâşî Derviş Murtazâ’ya göre bu ilim, esasen Hz. Ali’nin ilmidir. Dolayısıyla Hurûfîlere göre bu inancın temelinde Hz. Ali’nin ilmi bulunmaktadır. Bektâşîliğe göre ise Hz. Ali ve ehl-i beyt sevgisi, Bektâşîlik tarikatının esas unsurlarındandır.
Bu makalede, Hurûfîlik ve Bektâşîlik münasebetleri bağlamında Arşî Divanı’ndaki Hz. Ali algısı incelenmektedir. Bunun için Arşî Divanı’ndaki ilgili beyitler tespit edilmiş, Hurûfîlik ve Bektâşîlik ile ilgili olanlar konularına göre ayrılmış, ardından şerh edilmiştir. Nihayet, ulaşılan bulgulardan hareketle Hurûfî-Bektâşî şair Arşî’nin şiirlerinde Hz. Ali algısı ortaya konmaya çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Arşî, Hurûfîlik, Bektâşîlik, Hz. Ali

Kaynakça

• Aksu, Hüsamettin. (1989). “Ali el-A’lâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 2, s. 381.
• Aksu, Hüsamettin. (1996). “Firişteoğlu, Abdülmecid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 13, s. 134-135.
• Aksu, H. (1998). Hurûfîlik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt: 18, s. 408-412.
• Aslan, Murat. (2019). Arşî Divanı’nda Hurûfîlik, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Âşık Çelebi. (2018). Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. haz. Filiz Kılıç. T.C. Kültür Bakanlığı e-kitap, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 31.03.2021).
• Avcı, Seyit. (2004). “Ben İlim Şehriyim Ali De Onun Kapısıdır Hadisi Üzerine”, marife, Yıl: 4, Sayı: 3, Kış, s. 371-381.
• Ballı, Hasan Hüseyin. (2010). Fazlullah Hurûfî ve Hurûfîlik, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ballı, Hasan Hüseyin. (2011). “Hurûfîlik Nedir?”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, IV/2, s. 31-44.
• Ballı, Hasan Hüseyin. (2012). Çağdaş Hurufilik ya da Şifrecilik Adlı Tebliğin Müzakeresi. Gnostik Akımlar ve Okültizm (XVII. Kelam Anabilim Dalları Koordinasyon Toplantısı). Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 381-383.
• Bashir, Shahzad. (2013). Fazlullah Esterâbâdî ve Hurufilik, çev. Ahmet Tunç Şen, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Beyânî Mustafa Bin Carullah. (1997). Tezkiretü’ş-Şu’arâ. haz. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bilgin, Azmi. (2007). “Nesîmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33. Cilt. s. 3-5.
• Çakır, Emine. (2014). “Arşî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/arsi (Erişim Tarihi: 15.03.2021).
• Devellioğlu, Ferit. (2016). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara.
• Esrar Dede. (2000). Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. (1. Baskı). haz. İlhan Genç. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Fazlullah Esterâbâdî. (2012). Câvidân-nâme, Dürr-i Yetîm İsimli Tercümesi, çev. Derviş Murtazâ, haz. Fatih Usluer, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul.
• Fığlalı, Ethem Tûhi. (2001). “İsnâaşeriyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 23, s. 142-147.
• Fığlalı, Ethem Rûhi. (2006). Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik, İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları, İzmir.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1969). 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1989). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. (2. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. (1992). Melâmîlik ve Melâmîler. Gri Yayın: İstanbul.
• Hatipler Çibik ve Umaroğulları, Tuba ve Filiz. (2017). “Balkanlarda Bektaşilik ve Bektaşi Tekkeleri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 1, s. 458-481.
• İnalcık, Halil.(2014). Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kahraman, Bahattin. (1989). Arşi Divânı’nın Tenkidli Metni I-II. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Kınalı-zâde Hasan Çelebi. (2014). Tezkiretü’ş-Şuarâ. (3. Baskı 2. Cilt). haz. İbrahim Kutluk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kubbealtı Lugatı, http://lugatim.com/s/tevil, (Erişim Tarihi: 15.11.2020).
• Kur’an-ı Kerim Meâli. (2010). haz. Halil Altundaş ve Muzaffer Şahin, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Maden, Fahri. (2013). “Arnavutluk’ta Bektaşilik ve Arnavutluk’un Bağımsızlığına Giden Süreçte Bektaşiler”, Avrasya Etütleri, Sayı: 44, s. 141-176.
• Melikoff, Irene. (2015). Uyur İdik Uyardılar, çev. Turan Alptekin, Demos Yayınları, İstanbul.
• Muhîtî Dede. (2016). Kısmet-nâme, haz. Fatih Usluer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Muhtar, Cemal. (1986). “Hurûfî Türk Şairleri”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 4, s. 219-226.
• Nesîmî. (1990). Nesîmî Divanı, haz. Hüseyin Ayan, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Nesîmî. (2017). Hakikatlere Giriş – Mukaddimetü’l-Hakâyık, haz. Fatih Usluer, Revak Kitabevi, İstanbul.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). “Bektaşîlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 5, İstanbul, s. 373-379.
• Özkırımlı, Atilla. (1990). Toplumsal Bir Başkaldırının İdeolojisi Alevîlik-Bektâşîlik, Cem Yayınevi, İstanbul.
• Sâdık Vicdânî. (2017). Hurûfîlik ve Bektaşîlik – Ne İdiler ve Nasıl Kaynaştılar? (2. Baskı). haz. İsmail Güleç. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Tabakoğlu ve Maden, Mehmet ve Şükrü. (2019). “Nokta Metaforu ve Vahdet Üzerine Eklektik Bir Metin: Noktatü’l-Beyân Risalesi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 13, Bahar, s. 61-93.
• Turan, Fatma Ahsen. (2018). “Arnavutluk’taki Bektaşi Tekkeleri”, IV. Uluslararası Alevilik Ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, s. 633-648.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1977). Arşî (Hurûfî) maddesi. (1. Cilt). İstanbul, Dergâh Yayınları. s. 163.
• Usluer, Fatih. (2009). Hurufilik. (1. Baskı). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Usluer, Fatih. (2010). “Hurûfîlikte On İki İmam”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 5/1, Winter, Ankara, s. 1361-1389.
• Usluer, Fatih. (2016). Giriş. Kısmet-nâme. (1. Baskı). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, s. 17-32.
• Ünver, Mustafa. (2003). Hurufilik ve Kuran – Nesîmî Örneği, Fecr Yayınevi, Ankara.
• yazmalar.gov.tr (Erişim Tarihi: 09.11.2020).