BASAT IN DEDE KORKUT

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 20, 123 - 140, 30.06.2022

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.31455/asya.1068489

Öz

Epics have an important place in Turkish folk literature, which has a highly developed and rich tradition. The Turkic World is full of epics as a reflection of the rich Turkic history. Dede Korkut Epics, contain important information about Turkic history, geography, language, literature, culture, art and many more. Many people are mentioned in Dede Korkut. One of them is Basat. The name of Basat is mentioned in two epics in The Book of Dede Korkut. Basat is the main hero of Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy. An important place has been given to him in this epic. The Basat type is a reflection of the thousands of years of development of the Oghuzs/Turks. The mythological period in which the Oghuzs/Turks lived in close contact with nature, their gradual transition to civilization and the period when they established civilization were reflected in the Basat Type, which has an important place in Dede Korkut, there are many historical-epic-legendary-mythological layers, the oldest of which dates back to the depths of history. Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy and Duha Koca Oglu Deli Dumrul Boyu, are the oldest historical narratives in Dede Korkut. The origin of these two narratives is mythological and based on mythology and beliefs. However, in the historical process, parallel to Turkish history, they entered and epic and historicization process, and by incorporating partly historical heroes, they gained a largely mythological, partly epic-historical appearance. The Arslan Child’s Story, which has existed among the Turks for a long time, fused with the Tepegoz Story, which had been present among the Turks for a long time, with the Gok-Turk peridod, and incorporated historical elements into ist body, thus Basat Tepegoz’u Oldurdugu Boy emerged. There are also different variants of these narratives in many regions of the Turkic World and in other nations. In this article, Basat in Dede Korkut; his name, family, place in history, Dede Korkut and epics were examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Basat, Tepegoz, Aruz, Kiyan Selcuk

DEDE KORKUT’TAKİ BASAT

Öz

Oldukça gelişmiş ve zengin bir geleneğe sahip olan Türk halk edebiyatı içerisinde destanların önemli bir yeri vardır. Türk Dünyası, zengin Türk tarihinin bir yansıması olarak destanlarla doludur. Dede Korkut Destanları, Türk tarihi, coğrafyası, dili, edebiyatı, kültürü, sanatı ve daha birçok konu hakkında önemli bilgiler içermektedir. Dede Korkut’ta birçok kişi adı geçmektedir. Bunlardan biri Basat’tır. Basat’ın adı Dede Korkut Kitabı’nda iki boyda geçmektedir. Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy’un başkahramanı Basat’tır. Bu boyda kendisine önemli bir yer verilmiştir. Basat tipi Oğuzların/Türklerin binlerce yıllık gelişim sürecinin bir yansımasıdır. Oğuzların/Türklerin doğa ile içli dışlı yaşadıkları mitolojik dönem, yavaş yavaş medeniyete geçişleri ve medeniyet kurdukları dönem Basat tipine yansımıştır. Dede Korkut’ta önemli bir yere sahip olan Basat tipinde en eskisi tarihin derinliklerine uzanan birçok tarihi-destani-efsanevi-mitolojik tabaka bulunmaktadır. Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy ile Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Boyu, Dede Korkut’taki tarihi en eski anlatılardır. Bu iki anlatının kökeni mitolojik olup, mitolojiye ve inanışlara dayanmaktadır. Ancak tarihi süreç içerisinde, Türk tarihine paralel olarak, bir destanlaşma ve tarihileşme sürecine girmiş, kısmen tarihi kahramanları da bünyesine katarak, büyük oranda mitolojik, kısmen destani-tarihi bir görünüm kazanmışlardır. Türkler arasında eskiden beri mevcut olan Arslan Çocuk Hikâyesi, Gök-Türk dönemiyle birlikte Türkler arasında eskiden beri mevcut olan Tepegöz Hikâyesi ile kaynaşmış, tarihi unsurları da bünyesine katmış, böylece Basat Tepegöz’ü Öldürdüğü Boy ortaya çıkmıştır. Türk Dünyası’nın birçok bölgesinde ve başka milletlerde bu anlatıların kaynaşmadığı farklı varyantları da bulunmaktadır. Bu makalede, Dede Korkut’taki Basat; adı, ailesi, tarihteki, Dede Korkut’taki ve destanlardaki yeri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Basat, Tepegöz, Aruz, Kıyan Selçük

Kaynakça

• Abdulla, K. (2015). Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aliyev, K. (2018). Açık Kitap: Dede Korkut. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Alptekin, A. B. (1999). Bayburt Dede Korkut 5. Kültür-Sanat Şöleni Yapıldı. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1999/II(575), 1005-1008.
• Bastem, N. (2017). Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destanı ve Axel Olrik’in Epik Yasaları. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 0(59), 389-400.
• Bayat, F. (2003). Korkut Ata: Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM.
• Bayat, F. (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayram, B. (2006). Oğuz Epik Anlatmaları ve Çuvaş Alp Hikâyeleri’nde Kutsal Kurt ve Tepegöz. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VI(1), 19-27.
• Bekki, S. (2016). Dedem Korkut Kitabı ile Altay Destanı Maaday-Kara Arasındaki Tarihi-Genetik Bağ, (Ed. M. Ekici vd.). III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, (1. Cilt) İçinde (s. 275-284). İzmir: Ege Üniversitesi.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi, (Çev. R. Özbay). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Demir, N. (2017). Ulu Han Ata Bitigi - Türklerin En Eski Destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Demiral, A. (2005). Sadettin Özçelik, Dede Korkut Araştırmalar, Notlar / Dizin / Metin, Gazi Kitabevi Yayınları (Ciltli, Karton Kapak), Eylül 2005, Ankara, 931 s. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 0(5), 409-410.
• Duymaz, A. (1998). Dede Korkut Kitabı'nda Alplığa Geçiş ve Topluma Katılma Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 46(1998/1), 39-50.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar ve 13. Boy, Salur Kazan'ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Eliuz, Ü. (2001). Dede Korkut Hikâyelerindeki Şahıs Kadrosunun Karakter Yapıları Bakımından İncelenmesi, Bilig, Yaz 2001(18), 63-86.
• Ercilasun, A. B. (2000). Dede Korkut’taki Olayların Zamanı. (Haz. A. Kahya Birgül ve A. Şimşek Canpolat). Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri İçinde (s. 157-160). Ankara: AKM Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2002). Salur Kazan Kimdir?, Millî Folklor, 0(56), 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004a). Zikredilen Şahıslara Dayanılarak Dede Korkut Boylarının Kronolojik Sıralanması, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 0(1998/I), 61-69.
• Ercilasun, A. B. (2004b). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Sema Barutçu Özönder), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin – Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergin, M. (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2021). Dede Korkut'taki Karacuk Çoban. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5(2), 134-179.
• Eyüboğlu, D. C. (2021b). Dede Korkut’taki Boğazca Fatma. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4(7), 90-116.
• Fedakar, S. (2004). Alpamış Destanı ve Dede Korkut Kitabı’nda Kahramanların Ortaya Çıkışı. Millî Folklor, 0(61), 134-141.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, S. (2001). Tonga Tigin’in Kimliği Üzerine. Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, 0(170), 58-61.
• Gültepe, N. (2013). Türk Mitolojisi - Yeni Araştırmalar Işığında. İstanbul: Resse Yayınları.
• İnayet, A. (2015). Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destan’ın Yeni Bir Yorumu Üzerine, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15(2), 7-13.
• Jirmunskiy, V. M. (1961). “Kitabı Korkud” ve Oğuz Destanı Geleneği, (Çev. İ. Kaynak). Türk Tarih Kurumu Belleten, 0(100), 609-629.
• Kafesoğlu, İ. (2012). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kemaloğlu, M. (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kocasavaş, Y. (2014). Korkut Ata’yla İlgili Bazı Kayıtların Düşündürdükleri. İlmi Araştırmalar, 0(8), 139-144.
• Konıratbayev, A. (2000). Korkut Ata Hakkında. (Haz. A. Nisanbayev vd.). Kazakistan’da Dede Korkut İçinde (s. 147-182). Ankara: AKM Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), (II. Cilt). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özkan, İ. (1997). Türkmenistan’dan Derlenmiş Dede Korkut Boyları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1995 İçinde (s. 263-314). Ankara: TDK Yayınları.
• Özkan, N. (2015). Gagavuz Kültüründe Oğuz Unsurları. (Ed. T. Gündüz ve M. Cengiz). Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri İçinde (s. 455-464). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (1998). Dedem Korkut’a ve Kitabına Dair. (Ed. S. Sakaoğlu). Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler) İçinde (s. 5-26). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Sarıyev, B. (2000). Dede Korkut’ta Geçen Bazı Gelenek-Görenekler, Halk İnanışları, Deyimler ve Bugün Türkmenistan’daki İzleri. (Haz. A. Kahya Birgül ve A. Şimşek Canpolat). Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri İçinde (s. 311-319). Ankara: AKM Yayınları.
• Şen, M. (2003). Tepegöz Hikâyesi ile Polyphemos Efsanesi Arasındaki Anlayış Farkı. Türk Dili, 0(618), 602-611.
• Şenocak, E. (2016). “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destan”a Arketipsel Bir Yaklaşım. (Ed. M. Ekici vd.). III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, (3. Cilt) İçinde (s. 1313-1328). İzmir: Ege Üniversitesi.
• Sümer, F. (1959). Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII(3-4), 359-455.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Tamay, S. (2009). Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Anlatması’nda Asalet, Güç ve Bilgeliğin Zaferi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IX(1), 161-171.
• Tanrıverdi, A. (2014). Dәdә Sözü İşığında. Bakı: Elm vә Tәhsil.
• Taşdelen, V. (2015). Platon’un Kratylos Diyaloğu ve Dede Korkut Hikâyeleri’nde Adların Anlamı Üzerine. (Ed. F. Yalçın ve K. Kara). Düşünce Hayatımızda ve Kültürümüzde Dede Korkut Uluslararası Sempozyumu (Bayburt, 21-22 Mayıs 2015) Tebliğler İçinde (s. 101-112). Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları.
• Tekşan, K. (2017). Dede Korkut Hikâyelerinde Yaratıcı Düşünce ve Yaratıcı Kişilik Özellikleri. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 5(2), 225-237.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Üstünova, K. (2008). Dede Korkut Kitabını Oluşturan Destanlardaki Ortak Özellikler. Turkish Studies, 3(1), 138-144.
• Xun, B. (2000). Dede Korkut Kitabı’nın Şamanlık Temeli, (Çev. A. İnayet). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 0(10), 465-481.