BASMACI İSYANI VE AFGANİSTAN (1918-1933)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 20, 203 - 218, 30.06.2022

Mehmet Erkan Kıllıoğlu

https://doi.org/10.31455/asya.1110464

Cited By: 1

Öz

Başlangıç ve bitiş tarihleri hakkında görüş farklılıkları olsa da Basmacı İsyanı adı ile bilinen 20. yüzyılın başındaki Orta Asya’daki bağımsızlık hareketi 1918-1933 yılları arasında Orta Asya tarihini şekillendiren önemli faktörlerden birisi olmuştur. Bu isyanın temel amacı bölgedeki Sovyet yönetimini sonlandırmak ve bağımsız bir Türkistan Devleti kurmaktır. Kendilerini isyana teşvik eden de Hokand Muhtar Cumhuriyeti’nin Sovyetler tarafından yıkılması olmuştur. Orta Aya’nın o dönemdeki siyasi, iktisadi ortamı Ruslara karşı duyulan husumetle de birleşince hareketin gelişmesi için gereken zemin ortaya çıkmıştır. Basmacı Hareketi Enver Paşa’nın 1922 yılında şehadetinden sonra yön değiştirmiş, Rus İç Savaşı’nın bitmesi ile de üstünlük Sovyetler’in eline geçmiştir. Bunun üzerine Basmacılar, Buhara Hanlığı’nın ilhakı sırasında Sovyet hâkimiyeti altında yaşamak istemeyen nüfusun yaptığı gibi, Afganistan’a gitmiş ve mücadelelerine buradan devam etmiştir. Afganistan’da Basmacılar Afgan Devleti ve Orta Asyalı göçmenlerden aldıkları destekle isyanı sürdürmeye çalışmışlardır. Bunda başarılı da olmuşlardır. Bu duruma en güzel örnek ise İbrahim Bek ve Fuzayl Mahsum’un Garm harekâtı gösterilebilir. Ancak başlarda iyi giden bu harekât başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bunda Sovyetlerin askeri disiplin, teknoloji alanında üstünlüklerinin yanında Basmacılar arasındaki ayrılıkları oldukça iyi kullanmalarının da etkisi vardır. Basmacı İsyanı zaman zaman cereyan eden baskınlarla 1935 yılına kadar sürse de bu tarihte kesin olarak bitmiştir. Bu durumda Afganistan’daki desteklerinin de kesilmesinin etkisi vardır.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Basmacı İsyanı, Afganistan, İbrahim Bek Lakaylı, Fuzayl Maksum

THE BASMACHI REBELLION AND AFGHANISTAN (1918-1933)

Öz

Although there are still discussions about the start and end dates, the Basmachi Rebellion, a popular freedom movement, was one of the factors that shaped the history of Central Asia between 1918-1933. The main purpose of this revolt was to end the Soviet rule and to establish an independent State. The destruction of Kokand autonomy by the Soviets encouraged the revolt. The political and economic environment of Central Asia at that time, combined with the hostility towards the Russians, the necessary ground for the development of the revolt emerged. The Basmachi movement, which was active in the region, changed direction after Enver Pasha's martyrdom in 1922, and with the end of the Russian Civil War, the advantage slipped into the Soviets side. Thereupon, Basmachis went to Afghanistan and continued their struggle from there. In Afghanistan, the Basmachi’s tried to continue the rebellion by crossing over to the Soviet side with the support they received from both the Afghan State and the Central Asian immigrants in the region. In addition to their superiority in military discipline and technology, the fact that the Soviets used the differences between the Basmachi’s very well. The Basmachi Rebellion continued with small incursions, but it was definitely lasted in 1935.

Anahtar Kelimeler

Central Asia, Basmachi Rebellion, Afghanistan, İbrahim Bek Laqayi, Fuzail Maksum

Kaynakça

• Altımışova, Z. (2017). Kırgızistan’da Basmacı Hareketiyle İlgili Yeni Bilgiler (1925-1934). Bilig, 0(82), 91-116.
• Amanov, R. (1960). Konets Avantioroi Fuzail Maksom i Agzama. Dushanbe.
• Andican, A. A. (2003). Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yayınları.
• Bademci, A. (2008). 1917-1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi, Korbaşılar ve Enver Paşa. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bauman, R. F. (1993). Russian-Soviet Unconventional Wars in the Caucasus, Central Asia and Afghanistan. Washington: Leavenworth Papers, No. 20, US: Army Center of Military History.
• Briskin, A. (1930). Strane Tadzhikov. Leningrad.
• Caroe, O. (1954). Soviet Empire: The Turks of Central Asia and Stalinism. Londra: Macmillan & Co., LTD.
• Chugunov, A. I. (1972). Bor'ba s Basmachestvom v Srednei Azii. Istoriia SSR, 0(2), 1931-1933.
• Çorotegin, T. ve Moldokasımov, K. (2000). Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Kıskaça Tarıhı. Bişkek: Mektep Yayınları.
• Donuk, A. (1992). Basmacı Hareketi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVA), (Cilt 5) İçinde (s. 107-108). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Edgar, A. L. (2004). Tribal Nation: The Making of Soviet Turkmenistan. Princeton ve Oxford: Princeton University Press.
• Erickson, J. (1962). The Soviet High Command: A Military-Political History, 1918-1941. Londra: Frank Cass.
• Gafurov, B. (1949). Istoriia Tadzhikikskogo Naroda. Moskova.
• Gankovsky, Y. (Ed.) (1982). Istoriia Afghanistan. Moskova.
• Gümüş, M. (2015). Türkistan’da Vatan Müdafaacıları: Korbaşılar Hareketi ve Enver Paşa. Tarih Okulu Dergisi, 0(24), 649-682.
• Hammond, T. T. (1984). Red Flag Over Afghanistan; The Communist Coup, The Soviet Invasion, and the Consequences. Boulder: Westview Press.
• Hayit, B. (1956). Turkestan im XX. Jahrhundret. Darmstadt: C. W. Leske Verlag.
• Hayit, B. (1997). “Basmacılar:” Türkistan Millî Mücadele Tarihi (1917-1934). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hensel, P. G. (2015). Fighting in The Mountains and Among The People: Imperial Russian and Early Soviet Population-Centric Counterinsurgency, (Unpublished Master Thesis). Kansas: School of Advanced Military Studies, United States Army Command and General Staff College, Fort Leavenworth.
• Irkaev, M. I. (1971). Istoriia Grazhdanskoi Voinoi v Tadzhikistane. Dushanbe.
• Khalid, A. (1998). The Politics of Muslim Cultural Reform, Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press.
• Kurban, İ. (1997). Basmacılar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 0(4), 125-137.
• Kydyralieva, S. (2015). Türk ve Rus Kaynaklarına Göre Türkistan’da Basmacı Hareketi (1916-1924), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Prof. Dr. Halil Bal), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Lapchinki, A. N. (1979). The Organization and Use of Airborne Landing Parties. (Derleyen: A. B. Kadishev). Problems of Tactics in Soviet Military Works İçinde (s. 352-354). Moskova.
• Littlepage J. D. ve Bess, D. (1938). In Search of Soviet Gold. New York: Harcourt Brace.
• Olcott, M. B. (1981). The Basmachi or Freemen’s Revolt in Turkestan 1918-24. Soviet Studies, 33(3), 352-369.
• Park, A. G. (1957). Bolshevism in Turkestan. New York: Columbia University Press.
• Penati, B. (2007). The Reconquest of East Buhara: The Struggle Against the Basmachi as a Prelude to Sovietization. Central Asian Survey, 26(4), 521-538.
• Pipes, R. (1974). The Formation of Soviet Union: Communism and Nationalism, 1917-1923. New York: Atheneum.
• Poluakov, Y. A. ve Chugunov, A. I. (1976). Konets Basmachestva. Moskova: Nauka.
• Rakowska-Harmstone, T. (1970). Russia and Nationalism in Central Asia: The Case of Tadzhikistan. Baltimore and Londra: Johns Hopkins Press.
• Ritter, W. S. (1985). The Final Phase in the Liquidation Anti-Soviet Resistance in Tadzhikistan: Ibrahim Bek and the Basmachi, 1924-1931. Soviet Studies, 37(4), 484-493.
• Ritter, W. S. (1990). Revolt in The Mountains: Fuzail Maksum and the Occupation of Garm, Spring 1929. Journal of Contemporary History, 25(4), 547-580.
• Rywkin, M. (1990). Moscow’s Muslim Challenge: Soviet Central Asia. New York ve Londra: M. E. Sharpe Inc.
• Shalinsky, A. (1979). Central Asian Emigres in Afghanistan: Problems of Ethnic and Religous Identity. New York: The Afghanistan Council of the Asia Society, Occasional Papers 19.
• Shapiro, L. (1955). Soviet Treaty Series, 1929-1939. Washington: Georgetown University Press.
• Togan, A. Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitapevi.
• Usmanov, K. ve Sadikov, M. (2006). İstoriya Uzbekistana (1917-1991 gg). Taşkent: Şark Yayınları.
• Valenta, J. ve Sheikh, A. (1987). Afghanistan: Leninism With an Islamic Face, Afghanistan and Soviet Strategies for the Muslim World Conference, (29-30 Eylül 1987), MacDill AFB.
• Vasilevski, K. (1930). Fazy Basmacheskogo Dvizheniia v Srednei Azii. Novy i Vostok, 0(29), 134.
• Viola, L. (1999). Peasant Rebels Under Stalin, Collectivization and The Culture of Peasant Resistance. New York: Oxford University Press.
• Yarımoğlu, E. (2019). Korbaşı Türkistan Milli İstiklal Hareketi Liderlerinden Şir Muhammed Bek. İstanbul: Bozkurt Yayınları.
• Yeşilot, O. ve Özdemir, B. (2021). Sovyet Arşiv Belgeleri Işığında Basmacı Hareketi. Belleten, 85(302), 279-310.
• Zenkovsky, S. A. (1955). Kulturkampf in Pre-Revolutionary Central Asia. American Slavic and East European Review, 14(1), 15-41.