DEDE KORKUT’TAKİ BAMSI BEYREK

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 21, 163 - 182, 30.09.2022

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.31455/asya.1115022

Öz

Destanlar milletlerin yaşamını bir ayna gibi yansıtan sözlü kültür ürünleridir. Türkler, kökleri tarihin derinliklerine uzanan köklü ve gelişmiş bir destan geleneğine sahiptir. Dede Korkut Destanları; Türk destanları içerisinde önemli bir yere sahiptir; eski Türk yaşamının bir yansımasıdır. Türk tarihi, coğrafyası, dili, edebiyatı, kültürü, sanatı ve daha birçok konu hakkında önemli bilgiler içermektedir. Dede Korkut’ta birçok kişi adı geçmektedir. Bunlardan birisi Bamsı Beyrek’tir. Bamsı Beyrek’in adı Dede Korkut Kitabı’nda yedi boyda geçmektedir. Dede Korkut’ta iki ayrı Beyrek vardır. Aslında iki ayrı kişi olan Bamsı Beyrek ile Beyrek, tarihî süreç içerisinde tek bir tip olarak kaynaşmıştır. Dede Korkut’ta önemli bir yere sahip olan Bamsı Beyrek/Beyrek tipinde en eskisi tarihin derinliklerine uzanan birçok tarihî-destani-efsanevi-mitolojik tabaka bulunmaktadır. Dede Korkut’taki Bamsı Beyrek/Beyrek tipinin önemli bir tarihî tabakası Batı Göktürk Devleti’nin kurucu hükümdarı Tardu Kağan (576-603) ile ilgilidir. Kökleri tarihin derinliklerine uzanan Kam Böri’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu, Türk Dünyası’ndaki en yaygın destanlardan biridir. Bu anlatı, Dede Korkut’taki en zengin motiflere sahip destan olup doğumdan evlenmeye, çocuk sahibi olmaktan ölüme kadar insan yaşamının çeşitli dönemlerine ait motifler içermektedir. Bamsı Beyrek, Türk halk edebiyatında eski Türk tipini en iyi yansıtan tiplerden biridir. Kam Böri’nin Oğlu Bamsı Beyrek Boyu, Dede Korkut’un en uluslararası ve evrensel boyu olup günümüzde farklı adlar altında Türk Dünyası’nın birçok yerinde yaşamaya devam etmektedir. Bütün bunlar Bamsı Beyrek’in önemini yansıtmaktadır. Bu makalede, Dede Korkut’taki Bamsı Beyrek; adı, ailesi, tarihteki, Dede Korkut’taki ve destanlardaki yeri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Bamsı Beyrek, Banu Çiçek, Bay Böri, Bay Bican

BAMSI BEYREK IN DEDE KORKUT

Öz

Epics are products of oral culture that reflect the lives of nations like a mirror. The Turks have a deep-rooted and developed epic tradition that goes deep into history. Dede Korkut Epics; it has an important place in Turkic epics; it is a reflection of ancient Turkic life; it contains important information about Turkic history, geography, language, literature, culture, art and many more. Many people are mentioned in Dede Korkut. One of them is Bamsi Beyrek. The name of Bamsi Beyrek is mentioned in seven epics in The Book of Dede Korkut. There are two seperate Beyreks in Dede Korkut. In fact, Bamsi Beyrek and Beyrek, who are two seperate people, have merged as a single type in the historical process. There are many historical-epic-legendary-mythological layers, the oldest of which goes deep into history, in the Bamsi Beyrek/Beyrek type, which has an important place in Dede Korkut. An important historical layer of the Bamsi Beyrek/Beyrek type in Dede Korkut is related to Tardu Kagan (576-603), the founding ruler of the Western Gok-Turk State. Kam Bori’nin Oglu Bamsi Beyrek Boyu, whose roots go deep into history, is one of the most common epics in the Turkic World. This narrative is the epic with the richest motifs in Dede Korkut and includes motifs from various periods of human life, from birth to marriage, from having children to death. Bamsi Beyrek is one of the types that best reflects the old Turkish type in Turkish folk literature. Kam Bori’nin Oglu Bamsi Beyrek Boyu, is the most international and universal narrative of Dede Korkut, and continues to live in many parts of the Turkic World today under different names. All these reflect the importance of Bamsi Beyrek. In this article, Bamsi Beyrek in Dede Korkut; his name, family, place in history, Dede Korkut and epics were examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Bamsi Beyrek, Banu Cicek, Bay Bori, Bay Bican

Kaynakça

• Abdulla, K. (2015). Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut, (Akt. Ali Duymaz). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Acıduman, A. ve Arda, B. (2011). Dede Korkut Öyküleri Tıp Tarihi Bakış Açısıyla Ne Söyler? Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 0(54), 189-196.
• Aça, M. (2011). İki Sır İki Kahraman: Uşun Koca Oğlu Segrek ile Kozı Körpeş. Millî Folklor, 0(90), 26-36.
• Agacanov, S. G. (2015). Oğuzlar, (Çev. E. N. Necef ve A. Annaberdiyev). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Aliyev, K. (2018). Açık Kitap: Dede Korkut, (Akt. R. Işık). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Alptekin, A. B. (1999). Bayburt Dede Korkut 5. Kültür-Sanat Şöleni Yapıldı. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(575), 1005-1008.
• Alptekin, A. B. (2000). Bamsı Beyrek Hikâyesinin Motif Yapısı, (Haz. A. Kahya Birgül ve A. Şimşek Canpolat). Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri (s. 35-48). Ankara: AKM Yayınları.
• Ata Yıldız, N. (2015). Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Avezov, M. (1997). Kozı Körpeş-Bayan Sulu, (Akt. Z. İsmail ve A. Güngör). Bilig, 0(5), 93-106.
• Aydemir, A. (2010). Dede Korkut Oğuzları’ndaki Kam Oğullarına Dair. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 0(189), 185-204.
• Aydın, E. (2016). Eski Türk Yer Adları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık.
• Babayar, G. (2002). Göktürk Kağanlığı Döneminde Batı Türkistan Yönetimi. (Ed. H. C. Güzel, K. Çiçek ve S. Koca). Türkler Ansiklopedisi, (Cilt: 2) İçinde (s. 107-117). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Bayat, F. (2003). Korkut Ata: Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: KaraM.
• Bayat, F. (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P. N. (2015). Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği. Ankara: Bilge Su Yayıncılık.
• Çelepi, M. S. (2016). Anadolu'daki Toplumsal Kimliğin İnşasında Dede Korkut Hikâyelerindeki Bireyin Tekamülü. III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir - 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, (Cilt:1), (s. 341-362), (Ed. M. Ekici vd.). İzmir: Ege Üniversitesi.
• Divitçioğlu, S. (2015). Sekiz Türk Boyu Üzerine Bazı Gözlemler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Durdıyeva, A. (1999). Kerem ile Aslı Destanının Varyantları, Folklor Özellikleri ve Türk Halk Edebiyatındaki Yeri, (Çev. Y. Akgül). Bilig, 0(11), 85-104.
• Duymaz, A. (1997). Bir Destan Kahramanı Salur Kazan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime), (Haz. M. Ergin). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Eliuz, Ü. (2001). Dede Korkut Hikâyelerindeki Şahıs Kadrosunun Karakter Yapıları Bakımından İncelenmesi. Bilig, 0(18), 63-86.
• Emeksiz, A. (2016). Dede Korkut’un Paltosu. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2000). Dede Korkut’taki Olayların Zamanı, (Haz. A. Kahya Birgül ve A. Şimşek Canpolat). Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri (s. 157-160). Ankara: AKM Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2002). Salur Kazan Kimdir? Millî Folklor, 0(56), 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Zikredilen Şahıslara Dayanılarak Dede Korkut Boylarının Kronolojik Sıralanması, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (s. 61-69), 1998/I, Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2004b). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), (Danışman: Prof. Dr. F. Sema Barutçu Özönder), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergin, M. (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2021). Dede Korkut’taki Karacuk Çoban. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 5(2), 134-179.
• Eyüboğlu, D. C. (2021b). Dede Korkut’taki Boğazca Fatma. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 4(7), 90-116.
• Fedakar, S. (2004). Alpamış Destanı ve Dede Korkut Kitabı’nda Kahramanların Ortaya Çıkışı. Millî Folklor, 0(61), 134-141.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Guzıçıyeva, G. (2000). Gorkut Ata Kitabı ve Türkmen Destanları, (akt. Güçmurat Sultanmuradov), (Haz. A. Kahya Birgül ve A. Şimşek Canpolat), Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni - (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri (s. 175-180), Ankara: AKM Yayınları.
• Gülensoy, T. (2004). Kam Püre Oğlu Bamsı Beyrek, Deli Dumrul, Salur Kazan ve Tepegöz Boylarının Anadolu Varyantları ve Dede Korkut Hikâyeleri Coğrafyasının Tespiti Sorunu, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1998/I(41), 81-92, Ankara: TDK Yayınları.
• Hakkoymaz, S. ve Uygun, N. (2017). Dede Korkut Hikâyelerindeki Üstün Yetenekli Çocuklar, Eğitim Kuram ve Uygulama Araştırmaları Dergisi, 3(2), 22-34.
• İmanov, M. K. (2016). Bamsı Beyrek Boyunda Yalancı Kahraman Sorunu, (Ed. M. Ekici vd)., III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, (Cilt: 2) (s. 791-797), İzmir: Ege Üniversitesi.
• Jirmunskiy, V. M. (1961). Kitabı Korkud” ve Oğuz Destanı Geleneği, (Çev. İ. Kaynak). Türk Tarih Kurumu Belleten, 0(100), 609-629.
• Kaçalin, M. S. (2000). Korkut Ata Kitabı’nın Vatikan Yazması Üzerine, ,(Haz. A. Kahya Birgül ve A. Şimşek Canpolat). Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni - (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri (s. 221-227), Ankara: AKM Yayınları.
• Kalenderoğlu, İ. (2011). Türkmenistan’da Dede Korkut Hakkında Yapılan Çalışmalar. Turkish Studies, 6(1), 1302-1311.
• Kaya, D. (1995). Alpamış Destanı, 1995 Dünya Hoşgörü-Manas-Abay Yılı VII. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri ve Türk Dünyası Kültür Kurultayı - (Kırıkkale 9-11. 6. 1995) Bildirileri (s. 87-93).
• Kemaloğlu, M. (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kırzıoğlu, M. F. (1963). <<Dede-Korkut Oğuznâmeleri>> Arsaklıklar Devleti Oğuzları’nın Destanlarıdır. Türk Dili, 0(139), 363-369.
• Kocasavaş, Y. (2014). Korkut Ata’yla İlgili Bazı Kayıtların Düşündürdükleri. İlmi Araştırmalar, 0(8), 139-144.
• Konıratbayev, A. (2000). Korkut Ata Hakkında, (Akt. D. Düysebayeva). (Haz. A. Nisanbayev vd.). Kazakistan’da Dede Korkut İçinde (s. 147-182). Ankara: AKM Yayınları.
• Köprülü, O. F. (1992). Bey. TDV İslâm Ansiklopedisi, 6(0), 11-12.
• Nısanbayev, A. (2000). Türk Halklarının Büyük Düşünürü Korkut Ata, (Akt. D. Düysebayeva). (Haz. A. Nisanbayev vd.). Kazakistan’da Dede Korkut İçinde (s. 1-13). Ankara: AKM Yayınları.
• Ölçer Özünel, E. (2015). Baharı Getiren Kahraman: Bamsı Beyrek. Millî Folklor, 0(107), 34-48.
• Özkan, N. (2015). Gagavuz Kültüründe Oğuz Unsurları, (Ed. T. Gündüz ve M. Cengiz), Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu - (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri (s. 455-464). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Özkan, T. (2006). Bey Böyrek Anlatılarının Kahramanın Yolculuğu Açısından İncelenmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), (Danışman: Prof. Dr. M. Öcal Oğuz), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Paksoy, H. B. (1985). Alpamış ve Bamsı Beyrek: İki Ad, Bir Destan. Türk Dili, 0(403), 619-622.
• Sakaoğlu, S. (1998). Dedem Korkut’a ve Kitabına Dair. Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar I (İncelemeler-Derlemeler) İçinde (s. 5-26). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (1998b). Kam Püre’nüň Oğlı Bamsı Beyrek Boyı’nın Anadolu Ağızlarındaki Değişmiş Şekilleri. Dede Korkut Kitabı / İncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar (I İncelemeler-Derlemeler) İçinde (s. 169-176). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Sarıtaş, S. (2008). Dede Korkut Hikâyeleri ve Âşık Garip Hikâyesi’nde Yer Alan Maddi Kültür Ürünleri. Turkish Studies, 3(1), 89-95.
• Seferli, G. (2011). Akademisyen Hamit Araslı ve “Kitab-ı Dede Korkut. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 0(Azerbaycan Özel Sayısı), 86-93.
• Sertkaya, O. F. (2012). Adana, Begrek > Beyrek ve Elma Kelimelerinin Kökeni Üzerine. Ankara Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(2), 101-113.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Şen, M. (2003). Tepegöz Hikâyesi ile Polyphemos Efsanesi Arasındaki Anlayış Farkı. Türk Dili, 0(618), 602-611.
• Şeşen, R. (2010). İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Üçüncü, K. (2006). Kazak Türklerinin Kahramanlık Destanı Alpamış. İstanbul: Töre Yayın.
• Yılar, Ö. (2000). Dede Korkut Kitabındaki Bamsı Beyrek ile Anadolu’da Anlatılan Bey Böyrek Hikâyeleri ve Masalları Üzerine Motif Bakımından Bir Karşılaştırma Denemesi. Millî Folklor, 0(48), 43-47.