TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA “ZAYIFLIK, ZAYIFLAMA” - “ŞİŞMANLIK, ŞİŞMANLAMA” İFADELERİ

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 100. Yılda Dünya Dili Türkçe Özel Sayısı 3, 125 - 142, 31.05.2023

Hasan Ali Çetin

https://doi.org/10.31455/asya.1203134

Öz

Türkiye Türkçesi ağızları zengin bir söz varlığına sahiptir. Bu alanda yapılmış en geniş ve yararlı çalışma, Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmış olan Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü’dür. Bu sözlük, 1932 – 1960 yılları arasında çok sayıda Türkçe gönüllüsü araştırmacı tarafından ülkemizin pek çok yöresinden derlenen yaklaşık 137.000 sözcüğü (halk deyişi) ihtiva etmektedir. On iki ciltten oluşan bu eser, büyük çoğunluğu itibarıyla yazılı metinlere girmemiş ancak halk dilinde yaşayan, Türkçenin zenginliğini gösteren ve kayda geçiren önemli bir çalışmadır. Yabancı dillerdeki sözcük ve terimlere karşılık olarak halk ağızlarında kullanılan sözcükleri canlandırma veya bu sözcüklerden hareketle yeni sözcükler türeterek Türkçeye yeni sözcükler kazandırma etkin olarak kullanılmış bir yöntemdir. Bu yolla Türkçe önemli oranda korunabilmiş ve yabancı dillerden dilimize girmesi muhtemel sözcüklerin önüne geçilmiştir. Türkçenin yüzyıllar öncesine dayanan saf, temiz ve berrak ifadeleri, Türkçenin öz sermayesi olarak kendi öz benliğini, yapısını ve zenginliğini koruyabilmesinde en önemli savunma mekanizması olarak görev yapmıştır.
Halkın hayatında her ne varsa dilinde de kendine yer bulmuştur. İnsanın doğumundan başlayan ve ömrünün sonuna kadar hayatında yer alan her eşya, olay, kavram, duygu ve düşünce dil ile ifade edilir. İnsan bedeni ve bu beden üzerinde değişik sebeplere bağlı olarak meydana gelen değişmeleri karşılayan sözcükler de dilin söz varlığı içinde yer almaktadır. Maddi imkânların gelişmesi ile birlikte yeme içme alışkanlıklarının değişmesine bağlı olarak hayatımıza giren ve daha çok Fransızca kökenli ‘obezite’ sözcüğüyle karşılanan kilo alma ve şişmanlama, günümüz insanının en büyük problemlerinden biri hâline gelmiştir. Önceden daha çok gelişmiş ülke insanlarında görülen ama artık ülkemizde de sıklıkla görülen obezite/şişmanlık ile ilgili ve ilişkili pek çok yeni sözcük bizim dilimize de girmiştir. Türkiye’de son yıllarda fazla kilolardan kurtulma, sağlıklı ideal kiloya kavuşabilme isteği giderek artmış, bu isteklere cevap verebilmek amacıyla kurulan ve gelişen sektörler kapsamında yeni sözcükler halk diline girmiş, Türkçenin yapısına uymayan çok sayıda yabancı sözcük hem işitsel hem de görsel kirliliğe sebebiyet vermiştir.
Makalede Türkiye Türkçesi ağızlarında zayıf, zayıflık, zayıflama; şişman, şişmanlık, kilo alma, şişmanlama anlamlarında kullanılan sözcükler üzerinde durulacaktır. Çalışmada Türkçenin sadeliğini ve yapısını korumaya devam edebilmesi için halk ağızlarında ilgili alanlarda tespit edilen sözcüklerin hatırlanması, yeniden dikkatlere sunulması ve gerekli durumlarda bu sözcüklerin canlandırılmasına veya bu sözcükler esas alınarak yeni sözcüklerin türetilmesine katkıda bulunma amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Söz varlığı, ağız, Türkiye Türkçesi ağızları, Derleme Sözlüğü, zayıflık, zayıflama, şişmanlık, şişmanlama

Kaynakça

• Aksan, D. (1996). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Buran, A. (2015). “Ağız”, Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çetin, H. A. (2020). Eski Anadolu Türkçesi Eczacılık ve Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1365.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1120.
• Ergin, M. (1998). Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• https://sozluk.gov.tr adresinden en son 15.10.2022 tarihinde erişildi.
• Öztek, Z. (2018). Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 560.
• Türk Dil Kurumu: Türkçe Sözlük: XXXII+2763 s., Ankara 2011, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 549.
• Türk Dil Kurumu: Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü: Ankara 1963, I (A), LV+444 s.; 1965, II (B), VIII+445-835. s.; 1968, III (C-Ç), VIII+837- 1310. s.; 1969, IV (D), VI+1311-1618. s.; 1972, V (E-F), VIII+1649-1880. s.; 1972, VI (G), 8+1881-2244. s.; 1974, VII (H-İ), [7][phone]. s.; 1975, VIII (K), [8][phone]. s.; 1977, IX (L-R), [VII][phone]. s.; 1978, X (S-T), [VII][phone]. s.; 1979, XI (U-Z), [VII][phone]. s.; 1982, XII (Ek-I), XIV+4403-4842. s. Türk Dil Kurumu Yayınları - Sayı: 211[/1]-12.