HATTAT MAHMUT CELÂLEDDİN EFENDİ’NİN CELÎ SÜLÜS HAT LEVHALARI

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 24, 225 - 236, 03.07.2023

Gül Güney

https://doi.org/10.31455/asya.1275748

Öz

Hat sanatı belli kaide ve kurallara göre gelişimini tamamlayan ve belli üsluplar ile varlığını sürdüren geleneksel kitap sanatlarımızdan biridir. Yazmak, çizmek anlamına gelen hat estetik ölçülere bağlı kalarak Arap harfleri ile güzel yazı (Hüsn-i Hat) yazma sanatıdır. Kaynaklarda “cismanî aletlerle meydana getirilen ruhanî bir hendese” olarak tanımlanan hat sanatı özellikle 16.yüzyıl Osmanlı döneminde Şeyh Hamdullah’ın üslubu doğrultusunda gelişim göstermiş ve pek çok yazma eser, murâkkaa, hilye ve hat levhaları günümüze kadar gelmiştir.
Osmanlı döneminde hat levha geleneği 18 ve 19. yüzyılda zirveye ulaşmış olsa da daha önceki yüzyıllarda dinî ve sivil yapılarda örneklerine rastlanmaktadır. Dönemin önemli hattatları tarafından yazılmış sanat özelliği taşıyan hat levhaları, tekke ve zaviyeler, medreseler ve camiler gibi dini yapılarda ön plana çıkmıştır. Genelde celî sülüs hattın kullanıldığı bu levhalarda rikâa’, muhakkak, tâ’lik hat gibi farklı hat örnekleri de bulunmaktadır. Kitâbe formunda, farklı malzemeler üzerinde (taş, ahşap, alçı) nakşedilerek veya asılarak uygulanan hat levhalarında ayetler, hadisler, güzel sözler gibi çeşitli ibarelere yer verilir. Hat levhalarının yer aldığı kütüphanelerden biri de Bursa İnebey Kütüphanesidir. Kütüphanenin deposunda 19 ve 20. yüzyıla ait camlı çerçeveli ve ahşap üzerine nakş edilmiş yaklaşık 90 adet hat levhası yer almaktadır. Bu levhalar Bolu, Kocaeli ve Sakarya Müzelerinden getirilmiştir.
Türkçe, Arapça ve Farsça olarak yazılan bu levhalar Seyyid Abdullah Zühdi, Hüseyin Tevfik, Mehmet Arif, Ali Cündi, Yahya Hilmi, Ahmet Arif gibi döneminin ünlü hattatlarına aittir. Arapça metinlerin ağırlıkta olduğu levhalarda genelde is ve zer mürekkep ve siyah, lacivert, yeşil, kahverengi gibi renkli murakkaalar kullanılmıştır. Yazı alanları ise genelde açık krem rengindedir Hat levhalarının bazılarının çerçeveleri kırılmış, murakkaaları yırtılmıştır. Hat sanatı açısından özellikli bu levhalar arasında 19.yy’ın önemli hattatlarından olan Mahmud Celâleddin Efendi imzalı hat levhaları tespit edilmiştir. Beş adet celi-sülüs hat levhas Sakarya Bolu ve Kocaeli Müzesi’nden gelmiştir. Üç levha tarihsiz, iki levha ise tarihlidir. Dikdörtgen formda çerçeveli ve camlı olan bu levhalardan dördü satırlar halinde, diğeri ise istiflenerek meşk edilmiştir. Levhalarda yoğun bir tezyinata yer verilmeyerek, celî sülüs hatlar ön planda tutulmuştur. Hatlarda yer alan celî sülüs harfler keskin ve belirgindir. Hattatın karakterini yansıtmaktadır. Renkli murakkaalar üzerine meşk edilmiş bu hat levhalar celî- sülüs yazının 19 ve 20.yüzyıla ait nadir örnekleri arasındadır. Hat sanatı tarihi açısından önemli olan Mahmud Celâleddin imzalı bu levhalar bugüne kadar herhangi bilimsel bir çalışmada da yer almamıştır.

Anahtar Kelimeler

Hat, Levha, Osmanlı

Kaynakça

• Acar, M. Ş. (1999). Türk Hat Sanatı. İstanbul: Antik A.Ş Yayınları.
• Aksu, H. (2003). Fatih Devri Hat Ustası Ali Bin Yahyâ Sufi. İstanbul Üniversitesi, 550.yıl Uluslararası Bizans ve Osmanlı Sempozyumu Bildiriler Kitabı (30-31 Mayıs 2003) İçinde (s. 245-251). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Alparslan, A. (1992). Ünlü Türk Hattatları. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Alpaslan, A. (1993). Celî Maddesi. İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 265-267). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Alpaslan, A. (1993). İslâm Yazı Sanatı. Doğuştan Günümüze. Büyük İslâm Tarihi Ansiklopedisi İçinde (441-443). İstanbul: Çağ Yayınları.
• Alpaslan, A. (2004). Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (1989). Ali b. Yahya es- Sofi Maddesi. İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 458). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Berk, S. (2000). Hat Sanatı. İstanbul: İnkilâp Yayınları.
• Berk, S. (2003). Hattat Mustafa Râkım Efendi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Berk, S. (2022). Devlet-i Aliyye’den Günümüze Hat Sanatı. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Çetin, N. M. (1989). Aklâm-ı Sitte Maddesi. İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 276-280). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı.
• Deman, M. U. (1995). Esmâ İbret Maddesi. İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 418-419). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı.
• Derman, M. U. (1969). Büyük Bir Hat Sanatkârımız, Sami Efendi. Hayat Tarih Mecmuası 1(5), İstanbul: Hayat Yayınları, 4-10.
• Derman, M. U. (1997). Hat Maddesi. İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 427-437). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı.
• Derman, M. U. (2001). Osmanlı Hat Sanatı. İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları.
• Derman, M. U. (2003). Mahmud Celâleddin, İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 359). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Genç Yorum (2021). Bir Dergâh İki Hattat.
• http://www.istanbulkadinmuzesi.org/esma-ibret-hanim/ adresinden 29.12.2022 tarihinde erişildi.
• https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/73586 adresinden 29.12.2022 tarihinde erişildi.
• https://www.gencyorumdergisi.com/2021/11/bir-dergâh-iki-hattat/ 29.12.2022 tarihinde erişildi.
• https://www.istanbulantiksanat.com/urun/3325432/mehmed-tahir-efendi/ adresinden 29 04. 2022 tarihinde erişildi.
• İnal, M. K. (1955). Son Hattatlar. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• İstanbul Antik Sanat. (2023). Mehmed Tahir Efendi.
• İstanbul Kadın Müzesi(tarihsiz). Esma İbret Hanım.
• Nedim, İ. (1970). El-Fihrist. New York: Bayard Dodge Yayın.
• Özcan, A. R. (2012). (Ed. Ali. R. Özcan). Hat ve Tezhip Sanatı İçinde (s. 111-115). Ankara: T.C Kültür ve Truzim Bakanlığı Yayınları.
• Öztürk, İ. (2020). Alsancak Hocazade Ahmed Ragıb Üzümcü Camii Kubbe Yazısı. Amisos Sosyal Bilimler Dergisi, 0(9), 281-303.
• Salt Araştırma (tarihsiz). Hattat Mahmut Celaleddin Efendi'nin Yazmış Olduğu Ya Hazreti Veysel Karani Levhasının Fotoğrafı.
• Serin, M. (1989). Yâkût el- Müsta’sımî Maddesi. İslam Ansiklopedisi İçinde (s. 276-280). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Serin, M. (2003). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• Ülker, M. (1987). Başlangıçtan Günümüze Türk Hat Sanatı. Ankara: İş Bankası Yayınları.