BATUM SANCAĞI'NIN SOSYAL VE EKONOMİK GELİŞİMİ (1800-1877)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 7, 149 - 179, 31.12.2022

Nesrin Yıldırım

https://doi.org/10.56448/ataddergi.1190583

Öz

Bu araştırmada amaç, Batum ve çevresinin Osmanlı devleti tarafından hâkimiyet altına alınmasıyla ile birlikte bilhassa XIX. yüzyıla gelindiğinde mezkûr coğrafyada yaşanan soayal ve iktisadi gelişmelere ışık tutmaktır. Batum; bulunduğu coğrafi konumun soğal sonucu olarak yüzyıllar boyu birçok medeniyetin hâkimiyeti altına girmiş kültür yelpazesi geniş bir bölgedir. En uzun Osmanlı devleti hâkimiyetinde kalan mezkûr şehrin siyasi ve idari sahalardaki gelişmelerine ilaveten XIX. yüzyıl boyunca sosyal ve iktisadi gelişmeleri incelenerek gerek Osmanlı'nın hâkimiyet altına aldığı doğu istikametindeki bölgelerin hemen her alandaki gelişmelerine örnek teşkil etme noktasında Batum önemli bir bölgedir. 1461 yılında gerçekleştirilen Trabzon seferi neticesinde hâkimiyet sağlanan Karadeniz coğrafyasında asıl istikrar 1514 Çaldıran muharebesi ve 1545 yılında Temerrüd Ali Paşa tarafından gerçekleştirilen Gürcistan seferi neticesinde kesin olarak sağlanmıştır. Batum Osmanlı hakimiyetne girdiği günden 93 Harbine kadar geçen süre içerisinde hemen her sahada peyderpey gelişme kaydetmiş önemli bir Osmanlı sancağıdır. Özellikle Anadolu ile Karadeniz'in diğer kısımı arasında ticari köprü görevini üstlenen Batum limanı iktisadi gelişmelerin beraberinde kültürel manada da önemli bir etkileşim unsuru olmuştur

Anahtar Kelimeler

batum, 93 harbi, XIX.Yüzyıl, batum limanı

Kaynakça

• BOA. A.} MKT. NO:232/91-230/85-218/52-221/28
• BOA. A.MKT.MVL.NO: 9/29-19/70
• BOA. HAT. NO:52/1589-1524/15-1552/54-1233/48014-1589/52
• BOA. İ. MSM. NO:87/2476
• BOA. İ..DH. NO:596/41482-203/11641-599/41771-246/15011
• BOA. İ.MVL..NO: 375/16448-530/23776
• BOA.A.}MKT.MHM..NO:126/29-37/2
• BOA.A.}MKT.NZD. NO:100/32
• BOA.A.}MKT.UM..NO: 173/82
• BOA.C..EV..NO:288/14663
• BOA.C.SH.. NO:1253/62
• BOA.HR.MKT. NO:102/25-111/44
• BOA.İ.HR.. NO:222/12950 -56/2618-224/13081
• BOA.MVL,NO: 58/16-226/13-237/62-711/112-714/45
• Alkan, Mustafa, «Osmanlı Devletinde Merkez Teşkilatı» Osmanlı Devlet Teşkilatı Tarihi El Kitabı, Editör: Tufan Gündüz, Ankara, Grafiker Yayınları, 2012.
• AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi C.3, İstanbul, Ana yayıncılık, 2004.
• Ansiklopedisi, Yurt, “Trabzon”, C.10.
• Arıcı, Muzaffer, Her Yönüyle Rize, Ankara, Odak Ofset Matbaacılık, 1993.
• Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, İstanbul, Alkım Yayınevi, 2010.
• Arslan, Zehra, «Batum Göçmenleri(1914-1930)» ,Bilig S.71, Güz 2014, 43-64.
• Arslanoğlu, Cemender. 93 Harbinden Sonra Kars'ımız, Ankara, Posoflular Yardımlaşma ve Kültür Derneği Yayınları NO:1, 1987.
• Aydın, Dündar, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Dönemi (1535-1566), Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Aygün, Necmettin, «XIX. Yüzyıl Başlarında İstanbul Merkezli Osmanlı Deniz Taşımacılığı», OTAM S.23, Bahar 2008, 53-84.
• Berber, Ferhat, «19.Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler», Karadeniz Araştırmaları Dergisi S.31, Güz 2011, 17-49.
• Bi, Mahmut, Kafkas Tarihi 2, Ankara, Berikan Yayınevi, 2000.
• Bice, Hayati. Kafkasya'dan Anadolu'ya Göçleri(1856-1876), Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi, 1991.
• Bilge, M. Sadık, Osmanlı Devleti ve Kafkasya, İstanbul, Eren Yayıncılık, 2005.
• Bilgin, Mehmet, Trabzon, Ankara, TC Kültür Bakanlığı, 1996.
• Bostan, Hanefi, Arşiv Belgelerine Göre Karadeniz’de Nüfus Hareketleri ve Nüfusun Etnik Yapısı, İstanbul, Nöbetçi Yayınevi, 2012.
• Bostan, İdris, Batum, İslam Ansiklopedisi C.5, İstanbul, Diyanet İşleri Vakfı Yayınları, 1992.
• Çabuk, Vahit, Solakzade Tarihi, Ankara, T.C Kültür Bakanlığı, 1989.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Sürecinde Türkiye Ülke Yönetimi, Ankara, İmge Yayınevi, Temmuz 2007.
• Çiçek, Kemal, «Şer'iyye Sicilleri'ne Göre Trabzon'da Müslim- Gayrimüslim İlişkileri.» Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım01998 ) Bildiriler, Yazan, Kemal Çiçek- Kenan İnan- Hikmet Öksüz- Abdullah Saydam, 235-243. Trabzon,Trabzon Belediyesi Yayınları, 1999.
• —. Şeriyye Sicillerine Göre Trabzon’da Müslim- Gayrimüslim İlişkileri, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım1998), Trabzon, 1999.
• Çimen, Adnan, «Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri» Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Birimler Fakültesi Dergisi 14/3, 2012, 183-216.
• Efendi, Peçevi İbrahim. Peçevi Tarihi, Hazırlayan: Bekir Sıtkı HAVKAL, Ankara, Kültür Bakanlığı, 1981.
• EmiroğlU, Kudret. 1871 Trabzon Vilayet Salnamesi C. 3, Ankara, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 1993.
• —. 1872 Trabzon Vilayet Salnamesi C. 4, Ankara, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 1994.
• —. 1873 Trabzon Vilayet Salnamesi C. 5, Ankara, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 1995.
• —. 1874 Trabzon Vilayet Salnamesi C.6, Ankara, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 1995.
• —. 1876 Trabzon Vilayet Salnamesi C.7, Ankara, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 1995.
• .1875 Trabzon Vilayet Salnamesi C.9, Ankara, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 1995.
• Erler, Mehmet Yavuz, «Trabzon Vilayetinde Kanun Kaçakları (1856-1869)» A.Ü Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi S.30, 1997,69-98.
• Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Hâkimiyetinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, Risale Basın, 1996.
• Gedikli, Yusuf, Pontus Meselesi. İstanbul, İz Yayıncılık, 2008.
• Gökçe, Cemal, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti Doktora Tezi, İstanbul, Şamil Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, 1979.
• Güler, Mustafa, «Osmanlı Devletinde Vakıflar ve Vakıf Müessesesi» Osmanlı Devlet Teşkilatı El Kitabı, Yazan, Tufan Gündüz. Ankara, Grafiker Yayınları, 2012.
• Gümüş, Nebi, «Osmanlıların Son Dönemlerinde Rize ve Batum Arasındaki Sosyal İlişkiler.» RTE Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.1, 2012, 65-71.
• Güneş, Mehmet. «Kafkasya Muhacirlerinin Karahisar-ı Sahib'de İskânı ve Karşılaşılan Sorunları(1861-1895)» Tarih Okulu Dergisi (TOD) S.XVIII, 2014, 421-452.
• Hearth W. Lowry, Feridun Emecen. Trabzon, İslam Ansiklopedisi C.41, İstanbul, Diyanet İşleri Vakfı Yayınları, 2013.
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzere Araştırmalar I, İstanbul, İş Bankası Yayınları, 2009.
• İşpirli, Mehmet, Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi C.I, İstanbul, Zaman Yayınevi, 1999.
• Kafalı, Mustafa. «Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi.» Türkler C.6 , Ankara, 2002.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi C.V, Ankara, TTK basımevi, 2011.
• Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi C.VIII, Ankara, TTK Basımevi, 2011.
• Karamanlı, M. Hüsameddin, «Osmanlı Hakimiyeti» İslam Ansiklopedisi C.14,İstanbul, Diyanet İşleri Vakfı Yayınları, 2013.
• Karpuz, Haşim, Rize. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
• —. Trabzon. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kaşıkçı, Nihat, Batum'dan Burgaz'a Karadeniz'in Öte Yakası, Ankara, Türkar Yayın evi, Ağustos 2000.
• Kaya, Murat, 1170 Nolu Gönye, Batum Sahil Köyleri Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi ( Yüksek Lisans Tezi), Rize, RTE Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Köse, Mürsel, İşgalden Kurtuluşa, Ankara, Kuban Matbaacılık, 2003.
• Mert, Okan, Türkiye’nin Kafkasya Politikası ve Gürcistan, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2004.
• Mutlu, M.Yücel, Misak-ı Milliden İlk Kazanç ve İlk Kayıp Kars, Ardahan ve Batum, Ankara, 2007.
• Müderrisoğlu, Fatih. «Osmanlı İmparatorluğunda Menzil Yolları ve Menzil Külliyeleri» Osmanlı C.10, Yazan Güler Eren, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• NEŞRİ, Mehmet. Neşri Tarihi II, Hazırlayan, Mehmet Altay Köymen, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1984.
• Okur, Veysel Usta – Mehmet, «Karadeniz Bölgesinin Demografik Yapısına Dair Bir İnceleme» Hıstory Studies S.1, 2009, 35-70.
• Okuyan, Abdurrahman, 19.Yüzyılın Son Çeyreğinde Trabzon Dini, Sosyal ve Kültürel Hayat, Trabzon, Kalem Yayınevi, 2013.
• Öksüz, Melek, «Kuruluştan 19. Yüzyıla Kadar Trabzon Tarihine Kısa bir Bakış (II.» Karadeniz Araştırmaları Dergisi S.6, Yaz 2005, 97-107 . Özçelik, İsmail, Devlet-i Aliyye 'nin Kurumsal Düzeni ve Kurumları. Ankara, Gazi Kitabevi, 2014.
• Öztuna, Yılmaz, Cihan Hakanı ve Yenileşme Padişahı II. Mahmut. İstanbul, Babıali Kültür Yayıncılığı, 2009.
• Öztürk, Necdet, 14-15. Asır Osmanlı Kültür Tarihi Devlet Düzeni- Sosyal Hayat. İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2014.
• Öztürk, Özhan, Pontus Antik Çağdan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi. Ankara, Genesis Kitap, 2012.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 1. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Paşa, Lütfü, Tevarih-i Ali Osman, Hazırlayan, Kayhan ATİK. Ankara, Kültür Bakanlığı, 2001.
• Sakin, Orhan, Osmanlıda Etnik Yapı ve 1914 Nüfusu. İstanbul, Ekim Yayınevi, 2010.
• Sarıyıldız, Gülden, Katarina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1838-1876), İstanbul, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Savcın, Ender, «Gürcistan Tarihi.» Lider Dergisi S.12, 1987: İstanbul.
• Savcın, Ender, «Gürcistan Tarihi.» Lider Dergisi, S.13, 1987, İstanbul.
• Savcın, Ender, «Gürcistan Tarihi.» Lider Dergisi, S.11, 1987: İstanbul.
• Savcın, Ender, «Gürcistan Tarihi.» Lider Dergisi, S.14, 1987, İstanbul.
• Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-11876). Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Sevim, Ali, Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Somel, Selçuk Akşin, Osmanlı'da Eğitim'in Modernleşmesi(1839-1908) İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin. İstanbul, İletişim Yayınları, 2010.
• Tarhan, M. Taner, Veli Sevin, «Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları.» Türk Tarih Kurumu Höyük dergisi S.1, 1988, 65-73.
• Tekeli İlhan-Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, TTK Basımevi, 1999.
• Tektaş, Nazım, Saraydan Sürgüne . İstanbul, Hayat Yayın Grubu, 2013.
• Tellioğlu, İbrahim, Osmanlı Hakimiyetine Kadar Doğu Hakimiyetinde Türkler, Trabzon, Serander Yayınları, 2004.
• Uçarol, Rıfat, Siyasi Tarih (1789-2010). İstanbul: Der Yayınları, Haziran 2010.
• Usta, Veysel. Anabasisten Atatürk'e Seyahatnamelerde Trabzon. Trabzon: Serander Yayınları, 1999.
• Üstündağ, Nagehan. «Osmanlı'da Şehir ve Şehri Getiren Unsurlardan Biri Olan Ayanlar: Vidin ve Rusçuk Örneği (18. Yüzyıl).» Türkiyat Araştırmaları Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü S.2, Bahar 2005.
• Yağcı, Zübeyde Güneş. «XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devletinin Doğu Karadeniz Politikası.» Türkler C.12, Ankara, 2002.
• Yıldıztaş, Mümin. Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Gürcistan ve Gürcüler, İstanbul, Kültür ve Sanat Basımevi, 2012.
• Zeyrek, Yunus. Acaristan ve Acarlar, Ankara, 2001.
• Zinkelsen, Johan Wilhem. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1453-1574), Çeviri: Nilüfer Epçeli. İstanbul, Yeditepe Yayınları, 2011.