KUR’AN’DA ZEKAT KAVRAMININ ETİMOLOJİK VE SEMANTİK ANALİZİ

Yıl 2007, Sayı: 28, 9 - 30, 30.12.2007

Şehmus Demir

Öz

Bu makalede, Kur’an’da mali ibadet mükellefiyetini ifade eden önemli bir
anahtar kavram olan zekatın etimolojik ve semantik analizi yapılacak; Kur’an öncesi
dönemdeki temel anlam alanı ve Kur’an’da kazandığı izafi kavramsal çerçevesi
üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda, zekat kavramının Kur’an’daki kullanım alanı,
ibadetin anlam alanıyla ve Kur’an’ın mülkiyet anlayışıyla ilişkisi tespit edilmeye
çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kur’an, Zekat, Sadaka, Semantik, Kavram

Kaynakça

• Ebu Zeyd, Nasr Hamid, Mefhûmu’n-Nass –Dirâse fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân-, Kahire 1990, s. 27 vd.; Watt,William Montgomery, Modern Dünyada İslam Vahyi, çev. Mehmet S. Aydın, Hülbe Yay., Ankara1982, s. 47-48.
• Bk. Izutsu, Toshihiko, God and Man in the Koran –Semantics of the Koranic Weltanschauung-, The Keio Institute of Cultural and Linguistic Studies, Tokyo 1964, s. 15-20; a.mlf., Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul 1991, s. 62-70; a. mlf. İslam Düşüncesinde İman Kavramı, çev. Selahattin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul 1984, s. 276-282.
• Condon, John C., Kelimelerin Büyülü Dünyası –Anlambilim ve İletişim-, çev. Murat Çiftkaya, İnsan Yay., İstanbul 1998, s. 132-135.
• bk. es-Sa’rân, Mahmud, İlmu’l-Luğa, Menşuratu Haleb, Dimeşk 1994, s. 263 vd., 310-313.
• Yılmaz, Hasan, Semantik Analiz Yönteminin Kur’an’a Uygulanması, Kurav. Yay., Bursa 2007, s. 210-216; a.mlf., “Kur’an’ı Anlamada Odak Kavramların Bilinmesinin Önemi Üzerine Analitik Bir Değerlendirme”, Ata.Ü.İ.F.D., 2004/22, s. 238-239.
• er-Râğıb el-İsfehânî, Huseyn b. Muhammed, Mufredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvûdî, Dâru’l-Kalem, Dimeşk 1992, s. 54-55; Ayrıca bk. Abduh, Muhammed – Rıza, Reşid, Tefsîru’l-Menâr, Daru’l-Menâr, Mısır 1954, I, 7-16.
• Izutsu, God and Man in the Koran, s. 18-20. 8. Dildeki etimolojik ve semantik boyutla ilgili bk. Ullmann, Stephen, Semantics – an Introduction to theScience of Meaning, Basil Blackwell Press, New York 1964, s. 54-55; Palmer, F.R., Semantik, çev Ramazan Ertürk, Kitabiyat, Ankara 2001, s. 15, 31-43, 48; Guiraud, Pierre, Anlambilim, çev. Berke Vardar, Multilingual Yay., İstanbul 1999, s. 42; Aksan, Doğan, Anlambilim ve Türk Anlambilimi, AÜDTCF. Yay., Ankara 1971, s. 55, 59-60.
• ez-Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer, Esâsu’l-Belâğâ, Dâru Sâdır, Beyrut 1992, s. 273; İbn Manzûr, Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem, Lisanu’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut 1968, XIV, 358-359; ezZebîdî, Muhammed Murtadâ, Tâcu’l-‘Arûs, Dâru Libya, Bingazi 1966, X, 164-165.
• bk. İbn Manzûr, XIV,358.
• Zemahşerî, Esâsu’l-Belâğa, s. 273.
• İbn Manzûr, XIV, 358; ez-Zebîdî, X, 164.
• el-İsfehânî, s. 380.
• ‘Ûde, Halîl Ebû ‘Ûde, et-Tatavvuru’d-Dilâlî beyne Luğati’ş-Şi’ri’l-Câhilî ve Luğati’l-Kur’âni’l-Kerîm,Mektebetu’l-Menâr, Ürdün 1985, s. 211.
• İbn Manzûr, XIV, 359.
• Geniş bilgi için bk. Tuğ, Salih, İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı, Ankara Ü. İlahiyat F. Yay., Ankara 1963, s. 7-13.
• el-İsfehânî, s. 381.
• el-‘Acem, Refîk, Mevsûatu Mustalahâti’l-Fıkh inde’l-Muslimîn, Mektebetu Lubnan, Lübnan 1998, I, 745; el-Kardâvî, Yusuf, İslam Hukukunda Zekat, çev. İbrahim Sarmış, Kayıhan Yay., İstanbul 1984, I, 54.
• bk. Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’d-Da’ve, İstanbul 1987, s. 331-332.
• Kehf, 18/81; Meryem, 19/13, 31, 55; Enbiya, 21/73; Mu’minûn, 23/4; Nûr, 24/56; Neml, 27/3; Rûm, 30/39; Lokman, 31/4; Fussilet, 41/7; Müzzemmil, 73/20; Beyyine, 98/5.
• Bakara, 2/43, 83, 110, 177, 277; Nisa, 4/77, 162; Mâide, 5/12, 55; A’râf, 7/156; Tevbe, 9/5, 11, 18, 71; Hac, 22/41, 78; Nûr, 24/37; Ahzâb, 33/33; Mücâdele, 58/13.
• ed-Dâmeğânî, Huseyn b. Muhammed, İslâhu’l-Vucûh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, thk. Abdulazîz Seyyidu’l-Ehl, Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1985, s. 218.
• İsmail b. Ahmed, Ebu Abdirrahman, Vucûhu’l-Kur’ân, thk. Necef Arşî, Mecmeu’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, Meşhed 1422, s. 290; Ayrıca bkz. Gözeler, Esra, Sami Dini Geleneğinde Salât, Savm ve Zekât Kavramlarının Semantik İncelemesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜSBE., Ankara 2005, s. 102-104.
• et-Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Matbaatu Mustafa el-Babî elHalebî, Mısır 1954, XXIV, 92-93; el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Kâhire 1967, XV, 340; İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Muhammed İbrahim el-Benna ve Diğerleri, Dâru Kahraman, İstanbul 1985, VII, 153.
• Verilen örnek ayetlerin Türkçe’ye çevirisi, Dâmeğânî ve İsmail b. Ahmed’in verdiği anlama uygun bir şekilde yapılmaya çalışılmıştır.
• el-Beydavî, Abdullah b. Ömer, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dersaadet Kitabevi, İstanbul, ts., II, 349.
• et-Taberî, XXX, 156; ez-Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzîl, Neşru’l-Belâğa, Kum 1992, IV, 740; Kurtubî, XX, 21; el-Beydâvî, II, 590; en-Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah, Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Dâru’l-Eda, İstanbul 1993, II, 1360; İbn Kesîr, VIII, 403.
• bk. Nisa, 4/49.
• bk. Kehf, 18/19.
• ‘Zekâ’ kelimesinin, ‘temizle(n)mek, arınmak, iyi olmak’ ve bunlara yakın anlamlarda kullanıldığı ayetler şunlardır: Bakara, 2/129, 151, 174, 232; Âli İmran, 3/77, 164; Nisa, 4/49 (iki defa); Tevbe, 9/103; Kehf, 18/19, 74, 81; Meryem, 19/ 13, 19; Tâhâ, 20/76; Nûr, 24/21 (iki defa), 28, 30; Fâtır, 35/18 (iki defa); Necm, 53/32; Cuma, 62/2; Nâziât, 79/18; Abese, 80/3, 7; A’lâ, 87/14; Leyl, 92/18; Şems, 91/9.
• Kehf, 18/81; Meryem, 19/13.
• Sözgelimi bk. Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-‘Ayn, thk. Mehdî Mahzûmî – İbrahim Samerrâî, Muessesetu’lA’lemî, Beyrut 1988, VIII,146; İbn Manzûr, XIV, 17.
• Bk. Halil b. Ahmed, VIII, 146.
• Halil b. Ahmed, II,208; İbn Faris, Ahmed, Mucmelu’l-Luğa, Nşr. Zuheyr Abdulmuhsin Sultan, Muessesetu’r-Risale, Beyrut 1986, III/674; İbn Manzûr, XV, 68-69; Burada ayrıca, ‘ e’tâ biyedihi ’ ifadesinin boyun eğmek, boyun eğerek vermek, vermek zorunda kalmak anlamında kullanılan bir tabir olduğunu belirtmekte yarar var (bk. Zemahşeri, Esâsu’l-Belâğa, s. 427). Zira Tevbe 9/29’da da bu şekilde ve bu anlamda kullanılmaktadır.
• Zebîdî, X/8; Ayrıca bk. Gözübenli Beşir, “Kur’an’da Çalışma Hayatına Dair Hukuki İlkeler”, İslam ve Çalışma Hayatı, Ulusal Sempozyum, İzmir, 25 - 27 Kasım 2005 (Yayınlanmamış tebliğ metni).
• Geniş bilgi için bk. el-Kardâvî, I, 70-73.
• Tuğ, s. 19, 39.
• bk. Tuğ, s. 23. Geçmiş dinlerde zekat, sadaka ve benzeri sosyal yardımlaşma unsurlarının varlığı ile ilgili bk. Bakara, 2/83; Maide, 5/12; Meryem, 19/31,55; Burada, Kur’an’daki zekat kavramının karşılığı olarak Eski Ahit’te ‘ondalık’ tabirinin kullanıldığını belirtmekte yarar var. Eski Ahit’teki ifade şöyledir: “Ve yerin tohumu olsun, yahut ağacın meyvası olsun, yerin bütün ondalığı Rabbindir; Rabbe Mukaddestir. Ve eğer bir kimse ondalığından bir kısmı için fidye verecekse, üzerine beşte birini katacaktır. Ve bütün sığırın ve koyunun ondalığı, bütün değnek altından geçenlerin ondalığı, Rabbe mukaddes olacaktır”(Levililer, 27/30-32). Yeni Ahit’te ‘sadaka’ terimi ile çevrilen ve zorunlu yükümlülüğün dışında kalan yardımlaşmayı ifade eden ilgili örnek pasaj ise şudur: “İmdi, sen sadaka verdiğin zaman, iki yüzlü adamların insanlardan hürmet görmek için, havralarda ve sokaklarda yaptıkları gibi, önünde boru öttürme. Doğrusu size derim: Onlar karşılıklarını aldılar. Fakat sadaka verdiğin zaman, sol elin sağ elinin ne yaptığını bilmesin de, sadakan gizlide olsun; gizlide gören Baban da sana ödeyecektir” (Matta, 2-4). ‘Ondalık’ ve ‘sadaka’ terimlerinin kullanıldığı diğer bazı örnekler için bkz. Luka, 11/41; Resullerin İşleri, 9/36; 10/4,31; İbranilere, 7/4,6,8-9.
• Tuğ, s. 22, 25.
• bk. Bakara, 2/196, 263; Nisa, 4/114; Tevbe, 9/103; Mücadele, 58/12.
• bk. Bakara, 2/215, 219, 264, 267; Enfal, 8/36; Tevbe, 9/34;
• bk. Nisa, 4/36; Nahl, 16/90.
• bk. Bakara, 2/177.
• bk. Bakara, 2/177; Nûr, 24/22.
• bk. En’am, 6/141, İsra, 17/26; Kalem, 68/17-34.
• bk. Nisa, 4/8.
• bk. Hâkka, 69/34; Müddesir, 74/44; İnsan, 76/8; Fecr, 89/18; Maun, 107/3.
• bk. Hadîd, 57/18; Müzzemmil, 73/20.
• Gözübenli, Beşir, “Zekat: Rahmet Getiren Paylaşım”, İslam’a Giriş – Ana Konulara Yeni Yaklaşımlar – içinde, DİB. Yay., Ankara 2006, s. 311.
• Ude, s. 214
• Bk. Taberi, Muhammed b. Cerir, Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’an, thk. Mahmud Muhammed Şakir, Daru’l-Me’arif, Mısır, ts., XIV/545-547; İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Dâru Sahnûn, Tunus 1997, XI/22-23.
• Gözübenli, Beşir, “Temel Dini Kavramların Başka Dillere Aktarılması Problemi ve Mealler” Kur’an Mealleri Sempozyumu (İzmir, 24 - 26 Nisan 2003), DİB. Yay., Ankara 2007, s. 84.
• Kutub, Muhammed, İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler, çev. Bekir Karlığa, İstanbul 1992, s. 305.
• bk. Özsoy, Ömer, Sünnetullah, Fecr Yay., Ankara 1994, s. 114-115; Ayrıca bk. Fazlur Rahman, İslam ve Çağdaşlık, çev. Alparslan Açıkgenç – M. Hayri Kırbaşoğlu, Ankara Okulu Yay., Ankara 1996, s. 83.
• Garaudy, Roger, 20. Yüzyıl Biyografisi, çev. Ahmet Zeki Ünal, Ankara 1989, s. 294-295; Çiftçi, Adil, “Bir Sosyolog Olarak Fazlur Rahman”, İslam ve Modernizm –Fazlur Rahman Tecrübesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay., İstanbul 1997, s. 58.
• Hanefi, Hasan, “Aksiyombilimi Olarak ‘Hermenötik’ –İslam Örneği-”, çev. Dücane Cündioğlu, Tezkire, 1997/11-12, s. 54.
• Vicdan olgusunun Kur'ani kavramsal çerçevesi için bk. Bilgiz, Musa, Kur'an Açısından Vicdan ve Değeri, Beyan Yay., İstanbul 2007, s. 31 vd.
• Maûn Suresinin, müşriklerden ‘Âs b. Vâil hakkında nazil olduğu ifade edilmiştir (el-Vahidî, Ali b. Ahmed, Esbâbu’n-Nuzûl, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1993, s. 376-377). Dolayısıyla, bu yaklaşıma göre dini yalanlamak, inkar etmek anlamına gelmektedir. O halde nüzûl sebebi açısından söz konusu edilen müşrikler ise, namaz kılmaktan, müşriklerin putlarına karşı yaptıkları ibadetlerin de anlaşılabileceğini ifade etmek gerekmektedir. Ancak burada, sebebin hususi olmasının hükmün umumi olmasına engel olmadığı temel kuralını da göz ardı etmemek gerekmektedir.
• bk. Haşr, 59/7.
• bk. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yay., Ankara 1999, s. 78.
• Gözübenli, “Zekat: Rahmet Getiren Paylaşım”, s. 327.
• Şûrâ, 42/49; Benzer ayetler için bk. En’âm, 6/12; A’râf, 7/128; Mu’minûn, 23/84-89; Lokman, 31/26; Sebe’, 34/1; Zuhruf, 43/85; Câsiye, 45/27.
• bk. Şeker, Mehmet, İslam’da Sosyal Dayanışma Müesseseleri, Ankara 1987, s. 40-41.
• Ayrıca bk. Teğâbun, 64/15.
• Müzzemmil, 73/20.
• Cuma, 62/10; Ayrıca bk. Bakara, 2/215, 272-273.
• Garaudy, Roger, İslam ve İnsanlığın Geleceği, çev. Cemal Aydın, Pınar Yay., İstanbul 1991, s. 98.
• Zekatın bireysel ve toplumsal faydaları ile ilgili bk. Özek, Ali ve Diğerleri, İbadet ve Müessese Olarak Zekat, İSAV. Yay., İstanbul 1984, s. 186-205; Yavuz, Yunus Vehbi, İslamda Zekat Müessesesi, Feyiz Yay., İstanbul 1972, s. 45-77.
• Haşr, 59/9.
• Kılıç, Sadık, Fıtratın Dirilişi, Nehir Yay., İstanbul 1991, s. 175.
• Mearic, 70/24-25; Ayrıca bk. Hud, 11/87; Beled, 90/5-6; Ayrıca bk. Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, s. 80.
• Sözgelimi bk. Bakara, 2/43,83,110,177,277; Nisa, 4/77,162; Mâide, 5/12,55; A’raf, 7/156; Tevbe, 9/5,11,18,71.
• Bk. Sebe’, 34/35-37; Hucurat, 49/13.