İLK DÖNEM KADER TARTIŞMALARINDA SİYASETİN ROLÜ

Yıl 2011, Sayı: 36, 47 - 70, 30.12.2011

Hanifi Şahin

Öz

Kader kavramı, İslam düşünce tarihinde tartışmaların merkezinde yer alan
önemli kavramlardan biridir. Hz. Peygamber’in vefatında sonra Müslümanlar
arasında meydana gelen çatışmalar bu kavrama siyasi ve itikadi boyutlar kazandırmıştır.
Emevîler döneminde kader kavramı, onların yönetimlerinin kabul
edilmesine katkı sağlayan dini bir argüman olarak kullanılmıştır. Bu sayede toplumun
Emevî idaresini sorgulaması engellenmiştir. Hasan el-Basrî, Mabed el-Cü-
henî ve Gaylan ed-Dımeşkî başta olmak üzere, dönemin bazı alimleri Emevîlerin
bu düşünce yapısına muhalefet etmiş, toplumun irade hürriyetini elinden alan
kader anlayışlarını reddetmişlerdir. Onların bu çabaları sonraki dönemlerde özgürlükçü
akımların doğmasına zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kader, Emevi Zihniyeti, Kaderiyye, Hasan el-Basrî, Ma’be el-Cühenî, Ğaylân ed-Dimeşkî

Kaynakça

• Abdulhamid, İrfan, İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, çev., M.Saim Yep- rem, Marifet Yay., İstanbul, 1994.
• Ağırakça, Ahmet, Emevîler Döneminde Kıyamlar, İstanbul, 1992.
• Ahmed b. Hanbel, Müsned, İstanbul, 1982.
• Akbulut, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgaları, Ankara, 2001.
• Akoğlu, Muahrrem, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İz Yay., İstanbul, 2006.
• Ali , Cevad , el-Mufassal fî Târihi’l-Arab Kable’l-İslâm, Dâru’s-Sâki, Beyrut, 2001.
• Atçeken, İ. Hakkı, Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2001.
• Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye bin Ebi Sufyan, Ankara Okulu Yayın- ları, Ankara, 2001.
• Aydınlı, Osman, “İlk Mu’tezile’nin Özgür İrade Söylemi: Amr b. Ubeyd ve Kader Anlayışı”, Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, c:2 s:2.
• Bağdadî, Abdulkahir, el-Fark Beyne’l-Fırak: Mezhepler Arasındaki Farklar, çev., Fığ- lalı, Ankara, 1991.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali, Şuabu’l-İman, Riyad, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İbrahim b. İsmail Ebu Abdillah, Halku Ef‘âli’l-İ‘bâd, Beyrut, 1990.
• Buhârî, Sahîhu’l-Buhârî, Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul, tsz.
• Câbirî, M. Abid, İslam’da Siyasal Akıl, çev., Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İstanbul, 1997.
• Cerir b. Atıyye, Ebû Harze Cerir b. Atıyye b. Hatafa, Divânu Cerîr, nşr., Kerem Büstani, Dâru Sadr, Beyrut, 1960.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul, 2000.
• Çiftçi, Adil, “Din İstismarı: Kavramsal ve Kuramsal bir çalışma”, İslamiyat, ,2000, c: 3 s:3.
• De Boer, T.J., İslam’da Felsefe Tarihi, çev. Y. Kutluay, Ankara, 1960.
• Dımeşki, Abdurrahman b. Amr b. Abdullah b. Safvan (ö.281/894), Târîhu Ebî Zur‘a ed-Dımeşki, Daru’l- Kutübi’l-İlmiyye,tahk. Halil Mansur, Beyrut, 1996.
• Doğan, Lütfi–Kutluay, Yaşar, “Hasan Basri’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu”, A.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, Ankara, 1954, III-IV, 1954.
• Eagleton, Terry, İdeoloji, çev. Muttalip Özcan, Ayrıntı Yay, İstanbul, 1996.
• Ebû Davud, Süleyman İbnü’l-Eşâs es-Sicistânî, Sünen, nşr. M. Abdulhamid, Beyrut, tsz.
• Ebû Zehra, M., İslam’da siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, çev., H. Karakaya- K. Aytekin, Hisar Yay., İstanbul, 1983.
• Emin, Ahmet, Fecru’l- İslam, Beyrut, 1975.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, Makalâtü’l-İslâmiyyîn, nşr., H Ritter, Wiesbaden, 1963.
• --------, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, nşr., Hüseyin Mahmud, Kahire, 1995.
• --------, el-Lüma fî’r Red alâ Ehliz’-Zeyği ve’l- Bida‘, Mısır, 1955.
• Fığlalı, Ethem Ruhi., İbadiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara, 1983.
• --------, İmamiyye Şîası, Ağaç Yay., İstanbul, 2008.
• --------, Çağımızda İtikâdî İslam Mezhepleri, Selçuk Yay., Ankara,1996.
• Güler, İlhami, Allah’ın Ahlakiliği Sorunu, Ankara Okulu Yay., Ankara, 1998.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebu Bekr Ahmed b. Ali, Târihu Bağdat, Beyrut, tsz.
• Hatiboğlu, M. Said, Hilafetin Kureyşîliği: İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik, Kitabiyât, Ankara, 2005.
• ------------, M.S., Hz. Peygamberin Vefatından Emevîlerin Sonuna Kadar Siyâsî-İc- timâî Hâdiselerle Hadis Münasebetleri, Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Ankara Üniversi- tesi İlahiyat Fakültesi, Ankara, 1967.
• Hitti, K.Philip, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, çev., Salih Tuğ, Boğaziçi Yay., İstan- bul, 1989.
• Izutsu,Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, çev., Süleyman Ateş,Yeni Ufuklar Neş, İstanbul, tsz.
• İbn Abdürabbih, Ahmed b. Muhammed, el-İkdü’l-Ferîd, Thk., M. Said Uryan, Daru’l-Fikr, Beyrut, tsz.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali, el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, Beyrut, 1910.
• ----------------, Lisanü’l- Mizan, Beyrut, 1971.
• İbn Kuteybe, Ebû Muahmmed Abdullah b. Müslim, el-İmâme Ve’s-Siyâse, tahk. Taha Muhammed ez-Zînî, Mısır, 1967.
• ----------------, el-Me‘ârif, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi, Beyrut,1970.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî, Sünen, tahk. M. Fuâd Abdulbâkî, İstanbul, tsz.
• İbn Sa’d, Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Dâru’s- Sadr, 1958.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-Nihaye, Mektebetü’l- Maârif, Beyrut, 1981.
• İbnü’l- Mürtaza, Ahmed b.Yahya, el-Münye ve’l-Emel fî Şerhi Kitabi’l-Milel ve’n-Ni- hal, İskenderiye, 1952.
• Kâdı Abdülcebbâr, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’I-Adl, Mısır, 1965.
• Kalın, Faiz, Felsefe ve Bilim Işığında Kur’an’da Zaman Kavramı, Rağbet Yay., İstan- bul, 2005.
• Lebid b. Rebia, Ebû Akil Lebid b. Rebia b. Malik, Divanu lebid b. Rebia el-Amiri, Dâru Sadır, Beyrut, tsz.
• Makrizî, Takiyyuddîn Ahmed b. Ali, Kitabu’l- Mevâiz ve’l- İ’tibar Bizikri’l- Hıtat ve’l- Asâr, Bulak, 1270.
• Mâtüridî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitâbü’t-tevhîd, thk. Fethullah Huleyf, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul, 1979.
• Mesûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hasan, Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinü’l-Cevher, tahk., Carl Paula, Menşuratü’ş-Şerif er-Radi , Kum, 2002.
• Muhammed, İ., “Concept of Predesdination in Islam and Charistianity”, The Islamic Quarterly, 44, (2), 2000.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, Sahîhu Müslim, thk., M. Fuâd Ab- dulbâkî, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul, ts.
• Neşşar, A. Sami, İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, (çev., Osman Tunç), İnsan Yay., İstanbul, 1999.
• Onat, Hasan, Emevîler Devri Şii Hareketleri, Ankara, 1993.
• Özafşar, M. Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı: Mihne Olayı Ve Haşeviye Olayı, Ankara Okulu Yay., Ankara, 1999.
• Şa’rânî, Ebû Abdurrahman Abdülvehhab b. Ahmed b. Ali el-Mısri, Levâkihu’l-En- vâr, Kahire, 1906.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyub,el-Lahmi, el-Mu’cemü’l-Evsat, Kahire, 1995.
• Taftazanî, Sa’dud’-din Mesud b. Ömer b. Abdullah, Şerhu’l-Mekâsid, nşr., A. Ümey- ra, Beyrut, 1981.
• Tritton, A. S, İslam Kelamı, çev., Mehmet Dağ, Ankara, 1983.
• Tunç, Cihat, “Gaylan ed- Dimeşkî”, DİA, İstanbul, 1996, XIII.
• Watt, W. Montgomary, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev., E.R. Fığlalı, Umran Yay., Ankara, 1981.
• --------------------, Islamic Political Thought, Edinburg,1963.
• --------------------, İslam’ın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader, çev., Arif Aytekin, Kitabevi, İstanbul, tsz.
• Weber, M., Sosyoloji Yazıları, (çev., Taha Parla) Hürriyet. Vakfı Yay., İstanbul, 1993.
• Yıldız, H. Dursun, “İbnü’l- Eş‘as”, DİA, İstanbul, 2000, XXI, 32-33.
• ez-Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mizanü’l-İtidal, fî Nakdir’r- Rical, Beyrut, 1963.