OSMANLI DEVLET TEŞKİLATINDA FETVÂ EMİNLERİNİN GÖREVLERİ

Yıl 2012, Sayı: 38, 403 - 421, 30.12.2012

Talip Ayar

Öz

Fetvâ eminleri, fetvâ hizmetlerinde şeyhülislamlara yardımcı olmak üzere
atanmıştır. İlk atandıklarında fetvânın hazırlanması ve ilgiliye ulaştırılması sü-
recine katkıları daha sınırlı düzeyde iken, zaman içerisinde bu alanda en etkili
kişi konumuna yükselmişlerdir. Özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde
fetvâ eminlerine, fetvâ sürecini yönetme görevinin yanı sıra ilave birtakım yeni
görev ve sorumluklar verilmiştir. Ancak Fetvâ Eminliği birimi veya bu birimin
başında bulunan fetvâ eminleri hakkında bilgi veren sınırlı sayıdaki çalışmalarda,
bu kimselerin söz konusu görevi dışındaki vazife ve sorumluluk alanlarına
hemen hemen hiç temas edilmemektedir. Bu makalede, kaynakların bize sunduğu
veriler çerçevesinde fetvâ eminlerinin üstlenmiş olduğu görevlerin neler olduğu
tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fetvâ, Fetvâ Emini, Görev

Kaynakça

• Ahterî, Mustafa b. Şemseddin, Ahterî-i Kebir, Dersaâdet, 1310.
• Akgündüz, Ahmet, “İ‘lâm”, DİA., İstanbul, 2000, XXII, 72-73.
• Akgündüz, Murat, XIX. Asır Başlarına Kadar Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık, Beyan Yayınları, İstanbul, 2002.
• Ali Haydar Efendi, Hoca Emin Efendi-zâde, Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ah- kâm, Hukuk Matbaası, İstanbul, 1330, IV.
• Alikılıç, Dündar, XVII. Yüzyıl Osmanlı Saray Teşrifâtı ve Törenleri, (Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2002.
• Altınbaş, Vamık Şükrü, “Fetvâ Eminleri”, Diyanet Aylık Dergi, 2 (11), 1963, ss. 24-25.
• Atar, Fahrettin, “Fetva”, DİA., İstanbul, 1995, XII, 486-496.
• Aydın, Bilgin, YURDAKUL, İlhami, KURT, İsmail, Şeyhülislâmlık (Bâb-ı Meşihat) Arşivi Defter Kataloğu, İSAM Yayınları, İstanbul, 2006.
• Aydın, M. Âkif, “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye”, DİA., Ankara, 2003, XXVIII, 231- 235.
• Baş, Eyüp, “Aşûre Günü, Tarihsel Boyutu ve Osmanlı Dinî Hayatındaki Yeri Üzeri- ne Düşünceler”, AÜİFD., 45 (1), 2004, ss. 167-190.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bâbıâlî Sadaret Mektubî Kalemi Evrakı (A.MKT.), nr: 7/10, 9/97, 13/73.
• ______, Bâbıâlî Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devâir Evrakı (A.MKT.NZD.), nr: 4/27, 10/31.
• ______, Bâbıâlî Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilâyât Evrakı (A.MKT.UM.), nr: 14/81.
• ______, Bâbıâlî Sadaret Müteferrik Evrakı (A.M.), nr: 1/35.
• ______, Dahiliye Mektubî Kalemi Evrakı (DH.MKT.), nr: 832/12.
• ______, Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi Evrakı (HAT.), nr: 772/36199.
• ______, İrade Tasnifi Dahiliye Evrakı (İ.DH.), nr: 26/1248, 59/2896.
• ______, İrade Tasnifi Dosya Usulü Evrakı (İ.DUİT.), nr: 3/68, 15/2, 15/11.
• ______, Meclis-i Vükela Mazbataları Evrakı (MV.), nr: 127/3.
• Baykal, Ebru, Osmanlılarda Törenler, (Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü, Edirne, 2008.
• Berkî, Ali Himmet, İslâmda Kaza, Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, 1962.
• ______, “Osmanlı Türklerinde Yüksek İfta Makamı”, DİB. Dergisi, 9 (102-103), 1970, ss. 423-427.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Ya- yınevi, İstanbul, 1970, VIII.
• Devlet Memurları Kanunu, www.mevzuat.gov.tr/Kanunlar.aspx (03.10.2012).
• Düstur, “Hükkâm-ı Şer’iyye Nizamnâmesi”, 1. Tertip, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1289, II, 721-725.
• ______, “Fetvâhâne Nizamnâmesi”, 1. Tertip, Mahmutbey Matbaası, İstanbul, 1299, IV, 76-77.
• ______, “Memûrîn-i Mülkiyye’nin Tekâüdüne Dair Kanun”, 2. Tertip, Matbaa-i Osmâniye, Dersaâdet, 1329, I, 666-673.
• ______, “8 Şaban 1327 Tarihli Mülkiye Tekaüd Kanunu Ahkamının 1326 Senesi Zarfında Memûrîn-i İlmiyye İle Eytâm ve Erâmiline de Tatbiki Hakkında Kanun”, 2. Tertip, Matbaa-i Osmâniye, Dersaâdet, 1330, II, 251.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Osmanlı Mahkemeleri, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2004.
• El-Mu‘cemü’l-Vasît, haz: Heyet, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1996, I.
• Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, Osmanbey Matbaası, İstanbul, 1939, I.
• ______, “Bedestan”, İA., Eskişehir, 1997, II, 440-442.
• Ertan, Veli, Tarihte Meşihat Makamı İlmiye Sınıfı ve Meşhur Şeyhülislamlar, Bahar Yayınevi, İstanbul, 1969.
• Gürbüz, Mustafa, İslam Hukuk Tarihinde Kanun Yolu Olarak Temyiz Mahkemesi ve Osmanlı Devletindeki İşleyişi, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2006.
• Heyd, Uriel, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, Hukuk Araştırma- ları Dergisi, çev: Fethi Gedikli, 9 (1-3), 1995, ss. 287-317.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. el-‘İzz b. el-Mukarrem el-En- sârî, Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut, tsz., XIII.
• İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, 28 (112), 1964, ss. 623-690.
• İnciciyan, P. G., “XVIII. Asrın Sonunda Osmanlı Devleti-Osmanlılar’da Din ve Mülkî Teşkilât”, Hayat Tarih Mecmuası, 1 (12), 1966, ss. 64-71.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (MA), Fetvâhâne-i Âlî Tezkire Defteri, nr: 378.
• ______, Fetvâhâne Memurları Defterleri, nr: 67.
• Jaschke, Gotthard, Yeni Türkiye’de İslâmlık, çev: Hayrullah Örs, Bilgi Yayınevi, An- kara, 1972.
• Karateke, Hakan T., Padişahım Çok Yaşa , Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004.
• Kaşıkçı, Osman, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Mecelle, OSAV. Yayınları, İstanbul, 1997.
• Koca, Ferhat, “Fetvahâne”, DİA., İstanbul, 1995, XII, 496-500.
• ______, “Osmanlılarda Meşîhat Dairesi İçinde Müstakil Bir Birim Olarak Fetvahâ- ne”, İlam Araştırma Dergisi, 2 (1), 1997, ss. 133-151.
• Mardin, Ebul’ula, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, TDV. Yayınları, Ankara, 1996.
• Mecell-i Ahkâm-ı Adliye, thk: Ahmed Cevdet, Matbaa-i Ahmed Kamil, İstanbul, 1329.
• Özdemir, Rifat, “Osmanlı Devleti’nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Takip Etti- ği Siyaset”, OTAM Dergisi, sy. 5, 1994, ss. 259-310.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2004, I.
• Pixley, Michael M., “Erken Osmanlı Tarihinde Şeyhülislâm’ın Gelişimi ve Rolü”, Türkiye Günlüğü, çev: Nuri Çevikel, sy. 60, 2000, ss. 99-106.
• Sahillioğlu, Halil, “Emin”, DİA., İstanbul, 1995, XI, 111-112.
• Torun, Fatih Sadık, “Osmanlı Taşra İdaresinin Yeniden Yapılanma Süreci (1842- 1876)”, Karadeniz Araştırmaları, 8 (32), 2012, ss. 81-97.
• Türk Hukuk Lugatı, Maarif Vekaleti, Ankara, 1944.
• Uluçay, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Türk Tarih Kurumu Basıme- vi, Ankara, 1980.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988.
• Yakut, Esra, Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap Yayınevi, İs- tanbul, 2005.
• Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilâtı’nda Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
• Zuhayli, Muhammed, “Fetva ve Takva”, Diyanet Dergisi, çev: Mustafa Ateş, 29 (1), 1993, ss. 95-104.