ERZURUMLU MÜFESSİR LÜTFULLAH EFENDİ’DE NAZARÎ SUFÎ TEFSİR ÖRNEĞİ

Yıl 2013, Sayı: 40, 1 - 40, 31.12.2013

Zeki Yıldırım

Öz

18. asır âlimlerinden olan Erzurumlu Lütfullah Efendi, birçok dalda eserler
telif etmiştir. Özellikle tefsiri ve “Meâricu’l-Envâr” adlı eseriyle dikkat çekmektedir.
Müfessirimiz, “Risâletu’r-Retk ve’l-Fetk” isimli eserinde Enbiyâ, 30. ayetini,
Felsefî Tasavvuf geleneği açısından ele almış ve kendisine özgü yorumlar yapmıştır. Buna göre, “retk” kavramı (cism-i küll, akl-ı evvel), mevcûdâtın birliğini;
“fetk” ise, bir bütün olan mevcûdâtın parçalara ayrılmasını ifade etmektedir

Anahtar Kelimeler

Evrenin yaratılışı, retk, fetk, felek-i azam, arş, hebâ, akl-ı evvel, cism-i küll, kalem-i a’la, sudur nazariyesi, insan-ı kâmil

Kaynakça

• Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs Amme’ş-Tehere Mine’l-Ehâdîsî ‘ala Elsineti’n-Nâs, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. bsk. Beyrut, 1932.
• Adıvar Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Maarif Matbaası, İst. 1943.
• Afîfî Ebu’l-A’lâ, Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, çev. Ekrem Demirli, İz Yay. İst. 2000.
• Afîfî Ebu’l-A’lâ, Muhyiddin İbn-i Arabî’de Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmed Dağ, Kır- kanbar yay. 2. bsk. Samsun, 1998.
• Ahmed Negirî, Mevsûatu Mustelehâtı Câmii’l-Ulûm, thk. Heyet, Mektebetü Lübnân, 1. bsk. Beyrut, 1997.
• Alûsî, Neşvetü’ş-Şümûl fi’s-Seferi İlâ İstanbul, Matbaatu Vilâyet-i Bağdad, Bağdat, 1293 h.
• Asım Efendi, Kâmûs Tercemesi, İst. 1304.
• el-Askerî Ebû Hilâl, el-Furûk fi’l-Luğe, thk. Cemal Abdulgani, Müessesetü’r-Risâle, 2. bsk. Beyrut, 2006.
• Ateş Süleyman, Hazerât-ı Hams mad. DİA. İst. 1998.
• ____________, İş’ârî Tefsir Okulu, Yeni Ufaklar Neşriyat, 2. bsk. İst. 1998.
• ____________, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst. 1985.
• Bağdâdî İsmail, Hediyyetü’l-Arifîne Esmâu’l-Müellifîne ve Âsâru’l-Müellifîne, Vekâletü’l- Maârif, İst. 1951.
• ____________, Îdâhu’l-Meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-Zunûn ‘an Âsâmi’l-Kütüb ve’l- Fünûn, MEB. Basımevi, 2. bsk. İst., 1972.
• Baltacı Cahit, XV ve XVI Yüzyılda Osmanlı Medreseleri, İst. 1972.
• Bayraktar Mehmet, İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi, Kitâbiyat, 2. bsk. Ankara, 2001.
• ____________, Tasavvuf ve Modern Bilim, Seha Neşriyat, İst. 1989.
• Bilmen Ö. Nasuhî, Büyük Tefsir Tarihi, Bilmen Yay., İst. 1974.
• Birışık Abdulhamit, Tefsir Mad. DİA. İst. 2011.
• Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, Meral Yay., İst. tsz.
• Bursevî, İ.Hakkı, Tefsîru Rûhu’l-Beyân, Dersaâdet, 1330 h.
• Cebecioğlu Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yay. 5. bsk. İst. 2009.
• Cerrahoğlu İsmail, Tefsir Tarihi, DİB. Yay. Ankara, 1988.
• el-Cîlî Abdülkerim, İnsân-ı Kâmil, Abdulaziz Mecdi Tolon, İz Yay. 2. bsk. İst. 2002.
• Claude Attas, İbn Arabî Kibrît-i Ahmer’in Peşinde, çev. Atıla Ataman, Gelenek Yay. 3. bsk. İst. 2004.
• Cürcânî, et-Ta’rifat, İst. 1837.
• Çelik Ahmet, Tarihi Süreçte Batînî ve İş’ârî Yorum, Aktif Yay. Erzurum, 2008.
• ____________, Tasavvufî Tefsir Alûsî Örneği, Ekev Yay. Erzurum, 2002.
• Çöğenli Sadi-Bakırcı Selami, Erzurum Müftüsü Sakıp Efendi, AÜEF. Yay. Erzurum, 2009.
• Dağcı Şamil, Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspir’li Alimler, AÜİF Dergisi, Sayı 29 Erzurum, 2008.
• Demirci Muhsin, Tefsir Terimleri Sözlüğü, İFAV. Yay. İst. 2011.
• Demirli Ekrem, Sadreddin Konevî Mad. DİA. İst. 2008.
• ____________, Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık, İz Yay. İst. 2005.
• Efil Şahin, İslâm ve Batı Düşüncesinde Yaradılış Modelleri, Pınar Yay. İst. 2002.
• Elmalılı M.H.Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Eser Kitabevi, İst. tsz.
• Endelûsî Ebû Hayyan, el-Bahru’l-Muhîd, thk. Heyet, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut, 2001.
• Ertuğrul İsmail Fenni, Vahdet-i Vucûd ve İbn Arabî, nşr. Mustafa Kara, İnsan Yay. İst. 1997.
• Erzurum’lu İbrahim Hakkı, İnsân-ı Kâmil. haz. Mehmet Suat Demir, Erihder Yay. Erzurum, 2010.
• Fâyis Nâyif Münir, el-İ’câzu’l-İlmi fi’l-Kur’an ve’s-Sünne, Mektebetü İbn Kesîr, 1. bsk. Beyrut, 2006.
• Goldziher, Mezâhibu’t-Tefsîri’l-İslâmî li’l-Âlemi’l-Müsteşrik, Almanca’dan Arapça’ya çev. Abdülhalim en-Neccâr, Mektebetü’l-Hancî, Kahire, 1955.
• Görgün Tahsin, 18. Asır Osmanlı Düşüncesi ve Erzurum’lu İbrahim Hakkı’yı Okumak (Bütün Yönleriyle Erzurum’lu İ. Hakkı Sempozyumu) A.Üniv. Yay. Erzurum, 2012.
• Güllüce Hüseyin, Kur’an Tefsiri Açısından Mesnevi, Ötüken Yay. İst. 1999.
• el-Hakîm Suad, İbnü’l-Arabî Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, Kabalcı Yay. İst. 2005.
• Hatipoğlu Haydar, Sünenü İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi, Kahraman Yay. İst. 1982.
• Heyet, Aydınlanma Düşüncesi Dizisi, Editör, Veysel Atayman, Kayhan Matbaası, İst.
• Heyet, Kur’an Yolu Meâl ve Tefsir, DİB. Yay. Ankara, 2007.
• Heytemî Şihâbuddin b. Hacer, el-Fetâva’l-Hedîsiyye, M. el-Bâbî el-Helebî, 2. bsk. Ka- hire, 1970.
• İbn Aşûr Muhammed Tahir, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Müessesetu’t-Tarih, 1. bsk. Beyrut, tsz.
• İbn Ebî’d-Dünya, Hadislerde Yağmur, Gökgürültüsü, Şimşek ve Rüzgâr, çev. Hüseyin Kaya, Ocak Yayıncılık, 1. bsk, İst. 2007. İbn Hanbel, Müsned.
• İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kur’anı’l-‘Azîm, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1969.
• İbn Mâce, Sünenü İbn Mâce.
• İbnü’l-Arabî el-Mâlikî, Aridetu’l-Ehvezî bi-Şerhi Sahîhi’t-Tirmîzî, Daru’l-Kütübi’l-İl- miyye, Beyrut, tsz.
• İbnü’l-Arabî Muhyiddin, Fusûsu’l-Hikem, thk. Ebu’l-Alâ Afîfî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, tsz.
• ____________, Futûhâtu’l-Mekkiyye, Dâru Sâdır, Beyrut, tsz.
• İzutsu Toshihiko, İbn Arabî’nin Fusûsundaki Anahtar Kavramlar, çev. Ahmet Yüksel Özemre, Kaknus Yay. 4. bsk. İst. 2005.
• Kam Ferid-Aynî Mehmet Ali, İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi, İnsan Yay. İst. 1992.
• Karaçam İsmail, En Büyük Mucize Kur’an-ı Kerim’in İlmî ve Edebî Sırları, Yeni Şafak Kültür Armağanı, İst. 2005.
• Karadaş Ca’fer, İbnü’l-Arabî’nin İtikâdî Görüşleri, Beyan Yay. İst. 1997.
• Kâtip Çelebî, Keşfu’z-Zunûn an Âsâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, nşr. Kilisli Rifat-Şerafettin Yaltkaya, İst. 1941.
• Kaya Mahmut, İbnü’l-Arabî Mad. DİA. İst. 1999.
• Kehhâle Ömer Rıza, Mu’cemü’l-Müellifîne, Mektebetü’t-Terakkı, Dimeşk, 1959.
• Keklik Nihat, Muhyiddin İbn Arabî Hayatı ve Çevresi, Sufî Yay. İst. 2008.
• ____________, Sadreddin Konevî Felsefesinde Allah-Kâinat ve İnsan, İÜEF. Yay. İst. 1967.
• Kılıç M. Erol, Fusûsu’l-Hikem Mad. DİA. İst. 1996.
• ____________, İbnü’l-Arabî Mad. DİA. İst. 1999.
• Kılıç Sadık, Benliği İnşası, İnsan Yay. İst. 2000.
• Konevî Sadreddin, Fusûsu’l-Hikem’in Sırları, çev. Ekrem Demirli, İz Yay. 2. bsk. İst. 2003.
• ____________, Miftâhu Gaybi’l-Cem ve’l-Vucûd (: Tasavvuf Metafiziği), çev. Ekrem Demirli, İz Yay. İst. 2002.
• ____________, Mir’âtü’l-Arifîne, çev. Heyet, Gelenek Yay. İst. 2010.
• ____________, Vahdet-i Vucûd ve Esasları, çev. E. Demirli, İz Yay. İst. 2004.
• Kurtûbî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut,
• Lütfüllah Erzurumî, Meâricü’l-Envâr fî Medârici’l-Esrâr, Topkapı Müzesi, Emanet Hazinesi Kitaplığı, nu, 917.
• ____________, Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr, Süleymaniye Kütüphanesi Halet Efendi Böl. Nu: 20.
• ____________, Risâletü’r-Ratk ve Feyzu’l-Fetk ve’n-Netk, nşr. Sadi Çöğenli, Süleyma- niye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa Böl. 2730. Nolu Risâleler Mecmuası içerisinde 89-110 sayfaları arasında bulunmaktadır.
• ____________, Şerhu Lâmiyyeti’l-Acem, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Böl. nu: 2812/13.
• Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn (Tefsîru Mâverdî), thk. Seyyid b. Abdulmaksûd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut, 1992.
• Mehmet Süreyya, Sicill-î Osmânî, Matbaayı Âmire, İst. 1308 h.
• Mekkî Efendi, İbn Arabî Müdafası, çev. Ahmet Meylî, nşr. Halil Baltacı, Gelenek Yay., 1. bsk. İst. 2004.
• Mesih İbrahim Hakkıoğlu, Erzurum’lu İbrahim Hakkı, İst. 1973.
• Muhammed Nusret Efendi, Tarihçe-i Erzurum, Ali Şükrü Matbaası, İst. 1338.
• Nasr Seyyid Hüseyin, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Ünal, İnsan Yay. İst. 1985.
• Ören Halis, Göğsügür Lütfüllah Erzurumî ve Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr Adlı Tefsiri, M.Ü. SBE. İst. 1995. (Basılmamış Doktora Tezi).
• Ragıb el-İsfehânî, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, Kahraman Yay. İst. 1986.
• Râzî, Mefâtihu’l-Gayb (et-Tefsîru’l-Kebîr), Matbaatü’l-Behiyyeti’l-Mışrıyye, 1. bsk. Kahire, tsz.
• Sarp Erk Ulaş, Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yay. Ankara, 2002.
• Sunar Cavit, Varlık Hakkında Ana Düşünceler, AÜİF. Yay. Ankara, 1977.
• Şahatî Abdullah, Tefsîru’l-Kur’anı’l-Kerîm, Dâru Ğârîb, Kahire, tsz.
• Şenkîtî M.Emin, Edvâu’l-Beyân fî Îdâhi’l Kur’an bi’l-Kur’an, ‘Alemu’l-Kütüb, Beyrut, tsz.
• Şimşek Sait, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası, Konya, 2011.
• ____________, Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri, Beyan Yay. İst. 2012.
• Taberî İbn Cerîr, Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’an, M. el-Bâbî el-Helebî, 2. bsk. Ka- hire, 1954.
• Tantavî, el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’anı’l-Kerîm, M. el-Bâbî el-Elebî, 2. bsk. Mısır, 1350 h.
• Taşköprüzade, eş-Şekâiku’n-Nu’maniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, thk. A. Suphi Furat, İst. 1985.
• Tehânevî, Keşşâfu Istılahatı’l-Funûn, Kalkuta, tsz.
• Tirmizî, Sünenu Tirmizî.
• Turhan Mümtüz, Kültür Değişmeleri, MEB. Basımevi, İst. 1972.
• Uludağ Süleyman, A’ma Mad. DİA. İst. 1989.
• ____________, Arş Mad. DİA. İst. 1991.
• Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1988.
• Ülken Hilmi Ziya, İslâm Düşüncesi, İÜEF. Yay. İst. 1946.
• Yıldırım Celal, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, Anadolu Yay. İst. tsz.
• Yıldırım Zeki, Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebir’inde Fıkıh Usulu Uygulaması, SBE Erzurum 1997 (Basılmamış Doktora Tezi).
• ez-Zirikli Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ Mine’l-Arab ve’l-Müstağribîne ve’l-Müsteşrikîne, Beyrut, 1990.
• Zebîdî, Sahih-î Buhârî Muhtasari Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, çev. Kâmil Miras, DİB Yay. Ankara, 1971.
• Zehebî M.Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Dâru’l-Kütübi’l-Hâdise, 2. bsk. Beyrut, 1976.