AKSÂMU’L-KUR’ÂN’DA “MUKSEM BİH” VE “MUKSEM ALEYH” İLİŞKİSİ

Yıl 2015, Sayı: 43 - Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 174 - 212, 05.07.2015

Yunus Emre Gördük

Öz

Allah, Kur’ân-ı Kerîm’de gece-gündüz, Ay, Güneş, incir, zeytin gibi canlı ve cansız birçok varlığa; bunun yanında kıyamet gününe, meleklere, Kur’ân’a ve kendi zâtına kasem etmiştir. Bu kasemler Kur’ân İlimleri literatüründe اقسام القرآن Aksâmu’l-Kur’ân” olarak adlandırmaktadır. Kasem ifadesinde kendisi ile kasem edilen şeye المقسم به kasemin sebebi olan yani kendisi için kasem edilen şeye ise المقسم عليه denilmektedir. Arap kültüründe yaygın olan bu yemin üslûbu, kendinden sonra gelen ispat veya nefiy cümlelerini tekit unsuru olarak kullanılmaktadır. Allah ilk muhatapları Araplar olan Kur’ân’da, onların yabancı olmadığı bu üslûba da yer vermiştir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, söz konusu yeminlerin gelişi güzel olmayıp bir hikmete binâen yapılmış olduğudur. Bunun ortaya konması da ancak kasem ifadelerinin iki ana umdesi olan el-muksemu bih ve el-muksemu aleyh ilişkisinin incelenmesiyle mümkündür. Bu makalede söz konusu iki unsur örnekler ışığında ele alınmış ve bazı sonuçlara ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kasem, Aksâmu’l-Kur’ân, el-Muksemu bih, el-Muksemu aleyh, İlişki

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar, “İbn Zekvân, Ebû Amr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 1999, XX, s. 462.
• Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, I-XI, Yeni Ufuklar Neş- riyat, İstanbul 1991.
• el-Bağavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesûd b. Muhammed b. el-Ferrâ (ö. 510/1116), Me‘âlimu’t-Tenzil fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-V, thk. Abdürrezzak el-Mehdî, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• el-Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib b. Muhammed b. Cafer (ö. 403/1013), el-İntisâr li’l-Kur’ân, I-II, thk. Muhammed Isâm el-Kudât, Dâru İbn Hazm, Beyrut; Dâru’l-Feth, Amman 2001.
• el-Beydâvî, el-Kâdî Nâsırüddîn Ebî Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şirazî (ö. 685/1286), Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl (Tefsîru’l-Bey- dâvî), I-V, thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Dâru İhyâi’t-Türâs, Beyrut 1997.
• Bolay, Süleyman Hayri, “Akıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 1989, II, ss. 238-242.
• Bursevî, İsmail Hakkı (ö. 1127/1715), Rûhu’l-Beyân, I-X, Dâru’l-Fikr, Beyrut trz.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, TDV. (Türkiye Diyanet Vakfı) Yayınları, Ankara, 1995.
• —————, Tefsir Tarihi, Fecr Yayınları, Ankara 2010.
• Demirci, Muhsin, Tefsir Usûlü, İFAV (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Vakfı) Yayınları, İstanbul 2012.
• Ebû’s-Suûd el-İmâdî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa (ö. 982/1574), İrşâdu’l-‘Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitabi’l-Kerîm, I-IX, Dâru İh- yâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut trz.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (ö. 1942), Hak Dîni Kur’ân Dili (Ese- rin dili sadeleştirilmiştir), I-IX, haz. Kurul, Çelik Yayınevi, İstanbul 1993.
• el-Fîrûzabâdî, Ebû Tâhir Muhammed b. Yakûb (ö. 817/1414), Tenvîrü’l- Mikbâs min Tefsîri İbn Abbas, Matbaatu Mustafa el-Bâbi’l-Halebî, Mısır 1951.
• İbn Acîbe, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Mehdi el-Hasanî el-En- cerî el-Fâsî es-Sûfî (ö. 1224/1809), el-Bahru’l-Medîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l- Mecîd, I-V, thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslan, nşr. Hasan Abbas Zeki, Kahire 1997.
• İbn Âşur, Muhammed et-Tâhir (ö. 1973), et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, XXX, Dâ- ru’t-Tûnusiyye, Tunus 1984.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekir (ö. 751/1350), et-Tib- yân fî Aksâmi’l-Kurân, thk. Muhammed Hâmid el-Fakiyy, Dârü’l-Ma’rife, Beyrut trz.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî (ö. 774/1373), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, I-VIII, thk. Sami b. Muhammed Selâme, Dâru’t-Taybe, Beyrut 1999.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, I- XV, Dâru’s-Sadır, Beyrut 1992.
• İbnü’l-Verrâk, Ebû’l-Hasan Muhammed b. Abdullah b. el-Abbâs (ö. 381/991), İlelu’n-Nahv, thk. Mahmud Câsım Mahmude d-Dervîş, Mekte- betü’r-Rüşd, Riyad 1999.
• Kılıç, Sadık, Yemin Olsun ki, İhtar Yayıncılık, Erzurum 1996.
• el-Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed (ö. 671/1273), el-Câmi‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I-XX, thk. Ahmed el-Berdûnî, İbrâhin Itfeyyiş, Dârü’l- Kütübi’l-Mısriyye, Kahire 1964.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmud (ö. 333/944), Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne (Tefsîru’l-Mâturîdî), I-X, thk. Mecdî Bas- lûm, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2005.
• el-Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habîb el- Basrî el-Bağdâdî (ö. 450/ 1059), en-Nüket ve’l-Uyûn, I-VI, thk. Seyyid b. Ab- dilmaksûd b. Abdirrahim, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut trz.
• Mertoğlu, Suat, “et-Tibyân fî Aksâmi’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Ankara 2012, XLI, s. 127.
• el-Mevdûdî, Ebû’l-A‘lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, I-VII, çev. Dr. Ahmed Asrar, Bengisu Yayınları, İstanbul 1997.
• Muhammed Esed (ö. 1992), Kur’ân Mesajı Meâl-Tefsir, I-III, çev. Cahit Koytak/Ahmet Ertürk, İşâret Yayınları, İstanbul 1996.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebû’l-Hasan İbn Beşîr el-Ezdî el-Belhî (ö. 150/767), Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, I-V, thk. Abdullah Mahmud Şehate, Dâru İh- yai’t-Türâs, Beyrut 2001.
• el-Mursî, Ebû’l-Hasan Ali b. İsmail b. Seyyide (ö. 458/1065), el-Muhassas, I-V, thk. Halil İbrahim Ceffâl, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1996.
• en-Nesefî, Ebû’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd Hâfızuddîn (ö. 710/1310), Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, I-III, thk. Yusuf Ali Be- dîvî, Dâru’l-Kelimü’t-Tayyib, Beyrut 1998.
• en-Neysabûrî, Nizâmüddin el-Hasan b. Muhammed (ö. 850/1446), Ga- râibu’l-Kur’ân ve Reğâibu’l-Furkân, I-VI, thk. Zekeriyya Umeyrât, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1416/1996.
• Öztürk, Hayrettin, “Abdülhamîd el-Ferâhî’nin ‘Kur’ân’daki Yeminler’ Adlı Çalışması Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İla- hiyat Fakültesi Dergisi, 2013, sayı: 34, ss. 37-70.
• er-Râzî, İmam Fahrüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer (ö. 606/1209), Mefâtîhu’l-Gayb, I-XXXII, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1998.
• Reşid b. Ali Rıza, Muhammed (ö. 1354/1935), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr), I-XII, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, Mısır 1990.
• es-Sa’lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim (ö. 427/1036), el- Keşf ve’l-Beyan an Tefsîri’l-Kur’ân, I-X, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• es-Semerkandî, Ebû’l-Leys Nasr b. Muhammed (ö. 373/973), Bahru’l- Ulûm, I-III, y.y., trz.
• Seyyid Kutub (ö. 1967), fî Zılâli’l-Kur’ân, I-VI, Dâru’ş-Şurûk, Kahire 1991.
• es-Suyûtî, Celâlüddin Abdurrahman (ö. 911/1505), el-İtkan fî Ulûmi’l- Kur’ân, I-IV., thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti li’l-Âmme, Kahire 1974.
• Yılmaz, Fâik, “Aksâmu’l-Kur’ân Bağlamında ‘Allah Nelere, Niçin ve Neden Yemin Eder?’ Sorularını Yeniden Düşünmek”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl: 5 Sayı: 1, Bahar 2010, ss. 133-149.
• ez-Zeccâcî, Ebû’l-Kâsım Abdurrahman b. İshak el-Bağdâdî en-Nihâvendî (ö. 337/949), el-Lâmât, thk. Mâzin el-Mübârek, Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1985.
• ez-Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer (ö. 538/1143), el-Keşşâfu an Hakâıkı’t-Tenzîl, I-IV, Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1985.
• ez-Zerkânî, Muhammed Abdülazîm (ö. 1367/1948), Menâhilü’l-İrfan, I- II, thk. Ahmed b. Ali, Darü’l-Hadîs, Kahire 2001.
• ez-Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah (ö. 794/1392), el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’ân, I-IV, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim, Dâru İhyai’l- Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1957.