Kosova Halveti Osman Baba Tekkesinde Bulunan Figür ve Sembollerin Türk Sanatı ve Kültürü İçerisindeki Anlam ve Önemi

Yıl 2014, Cilt: 18 Sayı: 1, 61 - 88, 21.05.2014

Yunus Berkli

Öz

Orta Asya’da doğup gelişen Türk inanç sistemine ait çeşitli inanışların Türk sanatının
oluşumunda derin etkileri olduğu şüphesizdir. Özellikle figüratif bezeme olarak bu etkilerin,
gerek mimaride ve gerekse süsleme alanlarında, hiç bıkmadan sürekli kullanılması, bunlara
yüklenilen anlamların zenginliğinin bir sonucudur. Orta Asya, Anadolu ve Balkanlar başta
olmak üzere, Türklerin gittiği tüm bölgelerde, bu figürlerin dini ve din dışı yapılarda sevilerek
ve bilinçli bir biçimde kullanıldıkları görülmektedir. Bu figüratif bezemelerden başta ejder ve
koçboynuzu olmak üzere, doğada var olan çeşitli hayvanların yanında, doğada var olmayan
hayali yaratıkların da önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir. Bütün bu figürlerin hepsinin eski
inanç sistemine bağlı olarak derin sembolik anlamlar içerdikleri, İslam inancı içerisinde gelişen tarikat anlayışında da kendisine yer bulduğu, görülür.
İşte bu çalışma ile Kosova Halveti tarikatı tekkesinde bulunan çeşitli figür ve sembollerin
yanında, eski Türk inanç sistemine bağlı olarak ortaya çıkan ejder ikonografisinin, alperengazi-derviş
olgusundaki birlikteliği incelenerek, ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Türk Sanatı, Tarikat, Halvetilik, Ejder Figürü, Koçboynuzu, Yılan

Kaynakça

• Acun, H. (1993). “Ejder Motifli Kapı Tokmakları ve Değişik Örnekler”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar. Güner İnal’a Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi, Yay.: 4, ss. 155-167.
• And, M. (2008). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aşkar, M. (1999). “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39(1), Ankara, ss. 535-563
• Aynakulova, G. (2007). “Gregoryen Kıpçaklar ve Oniki Hayvanlı Türk Takvimi Üzerine”. Millî Folklor, 19(74), ss. 21-28
• Bakırcı, N.; Türkan, H.K. (2013). “Tekke ve Zaviyelerin Balkanlar’daki Rolü ve Önemi”. Türk Dil, Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1, Kastamonu, ss. 145-160
• Baş, E. (2011). “Ahmed Yesevî’nin Bektaşilik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(2), Ankara, ss. 21-53
• Batça, M. (1998). “Romanya-Dobroudja Türk Topluluğunun Toplumsal Hafızasında Sarı Saltık Baba, Babadağ Şehrinin Kuruluş Efsanesi”. I. Uluslararası Türk Dünyası Eren ve Evliyaları Kongresi Bildirileri, 13-16 Ağustos 1998, Ankara: Ervak Yay. 75-84
• Berkli, Y. (2007a). Erzurum ve Erzincan Çevresinde Görülen Koyun, Koç ve At Biçimli Mezar Taşları ve Sanat Tarihindeki Yeri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Berkli, Y. (2007b). “Mezartaşlarında Görülen Kılıç, Hançer, Ok-Yay ve Bayrak Motiflerinin Sembolik Anlamları”. Ekev Akademi Dergisi, 67-80.
• Berkli, Y. (2011). Türk Sanatında Avrasya Üslubunun Evreleri, Avrupa ve İslam Sanatına Etkileri. Erzurum.
• Bilici, Z.K. (1993). “Cizre Ulu Camisi Kapı Tokmakların İkonografik ve Kronolojik Değeri Üzerine Bir Etüd”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, Ankara, 268-292.
• Biray, N. (2009). “12 Hayvanlı Türk Takvimi Zamana ve İnsana Hükmetmek”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı, 671-683.
• Çoruhlu, Y. (1994). “Türk Sanatında Görülen Yılan Tasvirlerinin Sembolizmi”. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 96, 38-46.
• Çoruhlu, Y. (1995). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. İstanbul: Seyran Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2000). “Türk Hayvan Takvimi”. M. Uğur Derman Altmışbeşinci Yaşı Münasebetiyle Sunulmuş Tebliğler, İstanbul, 221-253.
• Denktaş, M. (2005). “Divriği’nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19, Kayseri, 113-139.
• Doğan, N. Ş. (2000). “Alanya Obaköy Portal Süslemeleri”. Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Kasım 1997 Ankara, AKM Yayınları 2232
• Eberhard, W. (1996). Çin’in Şimal Komşuları. (Çev: Nimet Uluğtuğ). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eberhard, W. (1943). “Eski Çin Kültürü ve Türkler”. (Çev: İkbal Berk). Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1(4), 19-29.
• Elıade M. (1992). İmgeler Simgeler. (Çev. M. Ali Kılıçbay). Ankara: Gece Yayınları.
• ER, P. (2011). “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Tahta Kılıç Motifi”. VII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, (27-Haziran- 1 Temmuz 2006 Gaziantep), Ankara: Kültür Bakanlığı, (e-Kitap) ss.1-10. (Erş. Tar. 10.09.2012).
• Esin, E. (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Esin, E. (2004). Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Esin, E. (1997). Türkistan Seyahatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Esin, E. (1978). “İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi”. Türk Kültürü El Kitabı, C. I/b. İstanbul: Türk Kültürü araştırmaları Enstitüsü Yayınları .
• Esin, E. (1969). “Evren” (Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri). Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1, Ankara, 161-182.
• Gülensoy, T. (1989). Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• İnal, G. (1971). “Susuz Han’daki Ejder Kabartmalarının Asya Kültür Çevresi içindeki Yeri”. Sanat Tarihi Yıllığı, 4, İstanbul, 153-184.
• Jong, De F. (2005). “Bektaşilikte İkonografi”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. (Haz: Ahmet Yaşar Ocak). Ankara Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları
• Karamağaralı, B. (1992). Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karamağaralı, B. (1973). “Anadolu’da XII-XVI. Asırlardaki Tarikat ve Tekke Sanatı Hakkında”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21(1), Ankara, ss. 247-276
• Karpuz, H. (2010). “Balkanlar’daki Mevlevihanelerden Günümüze Kalanlar”. Dünyada Mevlana İzleri, 427-445. Konya: Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları.
• Koppers, W. (1941). “İlk Türklük ve İlk İndo-Germenlik”. Belleten, 20(V), ss.439-480, Ankara.
• Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali (1993). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mahir B. (2005). Osmanlı Minyatür Sanatı. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Mahir B. (1993). “Osmanlı Saz Üslubu Resimlerinde Ejder İkonografisi”. Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnal’a Armağan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi, Yay.: 4, Ankara, ss. 271-294.
• Ocak, A.Y. (2010). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ocak, A.Y. (2005). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş (Cilt 6). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Ögel, B. (2003). Türk Mitolojisi-I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2006). Türk Mitolojisi-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Önder, M. (1976). “Yeni bulunan Selçuklu Devri Ejder Figürleri”. Kültür ve Sanat, 2 (4), Ankara, 12-16 Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öney, G. (1969). “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Figürleri”. Belleten, XXXIII (129132), Ankara, 171-193.
• Önder, M. (1961). “Konya Kal’ası Figürlü Eserleri”. VI. TTK Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 20-26 Ekim, 145-169.
• Önge, Y. (1969). “Anadolu’da Ejder Başlı Madeni Çeşme Lüleleri”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1. Ankara, 183-185.
• Özkartal, M. (2012). “Türk Destanlarında Hayvan Sembolizmine Genel Bir Bakış”. Milli Folklor, 24(94), Ankara, 58-71.
• Roux, J.P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. A. Kazancıgil-L. Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Sarıkaya, S. (1997). “Anadolu Aleviliğinin Oluşumu”. Ekev Akademi Dergisi, 1(1), Erzurum, 81-96.
• Sezgin, F. ( 2008). İslam’da Bilim ve Teknik (Cilt III). İstanbul: İ.B.B. Kültür A.Ş. Yayınları.
• Tanman, M.B. (1997). “Halvethane”. DİA, İstanbul, 388-393.
• Tansuğ, S. (1971). “Yılanlı Halının Hikayesi”. Türkiye’miz, 2-3, İstanbul, 42-43.
• Taşağıl, A. (Tarihsiz). “Töles Boyları”. MSGSÜ Tarih Bölümü Ders Notları, İstanbul. Tezcan, H. ve Tezcan, T. (1992). Türk Sancak Alemleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Tezcan, M. (1990). Eski Türkler’de Damga. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Turan, O. (1941). Oniki Hayvanlı Türk Takvimi. İstanbul.
• Türkeli, C. (1990). Çin Kaynaklarına göre Hunların Ataları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uludağ, S. (1997). “Halvetiyye”. DİA, İstanbul, 393-395.
• Wilkinson, T. (2013). Eski Mısır. (Çev: Ümit Hüsrev Yolsal). İstanbul: Say Yayınları.
• Yazar, T. (2004). “Türk Mimarisinde ‘Kozmik Eksen’ Tasarımları”. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, 8-10 Mayıs 2002, Ankara, 348-358.
• Yöndemli, F. (2004). Tarih Öncesinden Günümüze Yılan. Ankara: Piramit Yayınları. www. Prizren360.com, Erişim tarihi: 27. 09. 2013. www.kenthaber.com, Erişim tarihi: 28. 10. 2013.