Medreselerde Geceleyenlerin Profilleri Üzerine Bir Deneme: Tokat Medreseleri Örneği (1830-1847)

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 1, 237 - 253, 20.03.2017

Murat Hanilçe

Öz

Orta Karadeniz bölümünün iç kesimlerinde kalan Tokat şehri, merkezinde
bulundurduğu medreselerle Osmanlı döneminde çevresine de eğitim hizmetleri
sunan önemli bir merkezdi. Şehir, ticari canlılığı, kültürel birikimi ve sosyal
imkânlarıyla çok sayıda öğrenciyi kendisine çekmekteydi. Medrese geleneği
Türklerin Anadolu’ya girişi kadar eski olan bu şehrin medreseleri XIX. yüzyılın
ilk yarısında da canlılığını sürdürmekteydi. Tokat medreselerinin ya da
Türkiye’deki medreselerin mimarisi, sanat tarihi açısından önemi, vakıflarla
ilişkileri, şehir yaşamındaki yeri vb. konularda şu ana kadar yapılmış çeşitli
akademik yayınlar bulunmaktadır. Ancak, belirli bir dönemde medreselerde
geceleyen, bu yapılara gelip-giden öğrenciler ve bunların özellikleri hakkında
herhangi bir yayın bulunmamaktadır. Bu çalışmada, XIX. yüzyıl ortalarında,
medreselerinde ilim tahsil etmek üzere başka yörelerden Tokat şehrine gelen
talebelerin profili çıkarılmaya çalışılmıştır. XIX. yüzyıla ait Tokat Nüfus
Defterlerinin kaynaklık ettiği bu çalışma ile çeşitli bölgelerden gelip
Tokat’taki medreselerde geceleyen öğrencilerin yaşları, nereden geldikleri,
nereye hareket ettikleri, fiziki görünümleri açıklayıcı bilgilerle tasnif ve
tahlil edilmiştir. Adı geçen konu, 1830-1850 yılları arasında tutulmuş Tokat’a
ait 28 adet nüfus defteri üzerinden seçilen beş adet yabancı Müslim defterinden
derlenen bilgilerle ortaya konulmuştur. Bu yönüyle nüfus defterlerinin aynı
zamanda Osmanlı ülkesinde medreseler ve medreselerde okuyan yabancı öğrencileri
aydınlatmadaki rolü de yerel ölçekte ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tokat, medrese, talebe, profil

Kaynakça

• A.Cemal (1932). Tokat, İstanbul: Kanaat Kütüphanesi Yayını.
• Acunsal Ferit (tarihsiz). Gerçeklerin Diliyle Tokat, İstanbul: Tanin Basımevi.
• Açıkel, A., Sağırlı,A. (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları-Vakfiyeler, I, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayını.
• Açıkel, A.(2012a). “Pervane Muineddin Süleyman Bey Vakfı (1277-1926)”, Tokat Sempozyumu (1-3 Kasım 2012) Bildiriler, II, Tokat: Tokat Valiliği Özel İdaresi Yayını: 149-162.
• Açıkel, A.(2012b). “19. Asrın İlk Yarısında Tokat Şehrinde Kitap Kültürü”, Uluslararası Osmanlı Medeniyetinde Şehir Sempozyumu (25-27 Kasım 2011) Bildiriler Kitabı, Ankara: Çorum Belediyesi Yayını: 191-214.
• Aktaş, E.(2009) XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Tokat Sancağı, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Tokat.
• Akyüz, A. vd. (hz.) (2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, Tokat: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayını.
• Asarkaya, H.(1941). Osmanlılar Zamanında Tokat, Tokat: Tokat Matbaası.
• Aygün, N.(2005). Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, İstanbul: Serander Yayınları.
• Beşirli, M. (2005). “Tokat Voyvodalığı (1774-1842)”, Belleten, LXIX (254): 161-215.
• Cinlioğlu, H.T. (1951). Osmanlılar Zamanında Tokat, 3. Kısım, Tokat: Tokat Matbaası.
• Çelik, R.(1999). Tokat Vakıfları (1757-1810), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Tokat
• De Tournefort, J.(2005). Tournefort Seyahatnamesi (ed. Stefanos Yerasimos; çev. Ali Berktay ve Teoman Tunçdoğan), 2. Kitap, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Ercüment, S. (1991). XIX. Yüzyılda Batılı Seyyahlara Göre Doğu ve Orta Karadeniz, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Erim, N. 18. yüzyılda Erzurum Gümrüğü, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul
• Evliya Çelebi (2001). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (hz. Yücel Dağlı vd.), V. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi (1315). Seyahatname, V, Der-saadet.
• Genç, M.(2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayını.
• Gündoğdu, H. vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbaası.
• Kuran, A. (1968). “Tokat ve Niksar’da Yağıbasan Medreseleri”, Vakıflar Dergisi, 7: 39-52.
• Meral, Ş.(1938). Tokat Vilayeti Sıhhi ve İçtimai Coğrafyası, Ankara: Sıhhat ve İçtimai Muavenat Vekâleti Yayını.
• Özvar, E.(1998). XVII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Maliyesinde Değişim: Rum Hazine Defterdarlığından Tokat Voyvodalığına Geçiş, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul
• Şimşirgil, A.(1992). “XVI. Yüzyılda Tokat Medreseleri”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, VII (1): 227-242.
• Tavernier, J.B.(1713). Les Six Voyages de M. J. B. Tavernier en Turquie, en Perse et aux Indes, I, Paris.
• Textier, C.(2002). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (hz. Kazım Yaşar Kopraman ve Musa Yıldız; çev. Ali Suat), III, Ankara: Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayını.
• Tunca, A.(2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785), Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• Uzunçarşılı, İ.H.(2003). Tokat Kitabeleri (hz. Mehmet Mercan ve Mehmet Emin Ulu), Ankara.
• Yavi, E. (1986). Tokat, İstanbul: Tokat Otelcilik Turizm A.Ş. Yayını.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.) Nfs. d..2284;BOA. Nfs. d..2451; BOA. Nfs. d..2458; BOA. Nfs. d.. 2459; BOA. Nfs. d.. 2470. Salname-i Maarif-i Umumiye, Sene 1317.
• Salname-i Maarif-i Umumiye, sene 1318.
• Tokat Şeriye Sicili (TŞS.) 21; TŞS. 2; TŞS 37; TŞS. 4; TŞS. 10.
• Tokat Valiliği, 1967 Tokat İl Yıllığı.
• Tokat Valiliği, 1998 Tokat İl Yıllığı.
• Tokat Valiliği, 2006 Tokat İl Yıllığı
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA.) Mf. 578; VGMA. Mf. 484; VGMA. Mf. 580.