Az Tanınmış Bir Çeçen Lider: Kunta Hacı ve Onun Barışcıl Zikirizim Hareketi

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 2, 685 - 702, 15.06.2019

İsa Çelik Birol Yıldırım

Öz

Bilindiği üzere genel anlamda bütün bir Kafkasya, özelde Çeçenistan
asırlardır Rus işgaline karşı kesintisiz olarak devam eden bağımsızlık
mücadelelerine sahne olmaktadır. Bu mücadelede Nakşibendiyye ve Kâdiriyye
tarikatları önemli bir rol oynamıştır. Bu anlamda Tarikât-ı Âliyye-i
Nakşibendiyye’nin mürşidi olan İmam Şâmil bu kutlu mücadelenin en tanıdık
simasıdır. Fakat Tarikât-ı Âliyye-i Kâdiriyye’nin yöredeki temsilcisi olan Şeyh
Kunta Hacı Kişiev de kendine has uslubu ile bu mücadelede yerini almıştır. Sahip
olduğu mücadele tarzıyla İmam Şâmil’in şimşeklerini üstüne çeken Şeyh Kunta
Hacı, onun tutsak olmasıyla bu mücadelenin tek lideri olmuştur. Şeyh Kunta
Hacı, Şeyh Şâmil’in gazavat ideolojisiyle yoğrulmuş “Müridizm” akımına karşı
anti-gazavat ruhuna sahip “Zikirizim” anlayışını ortaya koymuştur. Fakat
çalışmamızdan anlaşılacağı üzere bu barışçı tutum teslimiyetçi bir anlayışa
sahip olmayıp dışarıdan neredeyse hiçbir destek alamayan mücadeleye bilgece ve
farklı bir bakış açısı getirmeye çalışmıştır. Bu anlayış yaşadığı acımasız bir
savaş ortamında “Ormana gidince baltanı arkana sakla” diyebilecek kadar nâif
bir ruha sahip Şeyh Kunta Hacı’nın tabiatına çok uygundur.  Bu anlayışı ilk başta olumlu karşılayan
Ruslar, zikirist hareketin takipçilerinin artması nedeniyle tutumlarını
sertleştirmişler tarihte Şali Katliamı olarak geçen büyük katliamı yapmışlar,
bu olayın akabinde de Şeyh Efendi Çarlık yönetimi tarafından kovuşturmaya tabi
tutularak 1864 yılında yakalanarak sürgüne gönderilmiştir. Şeyh Kunta Hacı Novgorod
şehrinin Ustyuzhna kasabasında 19 Mayıs 1867’de vefat etmiştir. Fakat bugün
itibariyle Şeyh Kunta Hacı’nın aziz hatırası özellikle Çeçenistan’da canlı bir
şekilde yaşamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kafkaslar, Çeçenistan, Tarikât-ı Âliyye-i Kâdiriyye, Şeyh Kunta Hacı

Kaynakça

• Aşirov, A . ve Diğerleri (2014 /1 5), Orta Asya Sufi Grupların Ritüellerindeki Cehri Zikir Kavramı ve Onun Etnografik Özellikleri, Gazi Türkiyat, s.193 -202 .
• Akaev, V. (2000), “ Şeyh Kunta Hacı L. N. Tolstoy Nenasailinie i Diolog Kultur” L. N. Tolstoy Şeyh Kunta Hacı Kişiev: Problemı Mira i
• Gumanizma 175-letiyu L. N. Tolstovo, Tula, 2006, ss. 9-10, (“Шейх Кунта-Хаджи и Л. Н. Толстой: Ненасаилине и Диалог Культур”, Л. Н. ТОЛСТОЙ И ШЕЙХ КУНТА-ХАДЖИ КИШИЕВ:проблемы мира и гуманизма к 175-летию Л. Н. Толстого, Акаев, Вахит, Тула.
• Akaev, V. (2006), “Şeyh Kunta Hacı i L. N. Tolstoy Nenasailinie i Diolog Kultur” L. N. Tolstoy i Şeyh Kunta Hacı Kişiev: Problemı Mira i Gumanizma k 175-letiyu L. N. Tolstovo, Tula.
• Akhmadov, Y.Z., “Religious Brotherhoods in Chechnya, Kunta-Hadjı and The Kunta- Hadjısts The Kunta-Hadji Chechen Religious Movement”, ss.13-17.
• Akmaz, A. (1994), Rus Yayılmacılığı Karşısında Kafkasya Müridizm Hareketinin Doğuşu, Erciyes Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Aydın, M. (2011), 19. yüzyılda Kafkaslar'da Nüfuz Mücadeleleri (1800-1830), İstanbul Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.
• Bennigsen, A. (1988), Lemercier-Quelquejay, Chantal, Sufi ve Komiser Rusya’da İslam Tarikatları, çev. Osman Türer, Ankara.
• Cebecioğlu, E. “Nefs”, İslâm Dergisi, Sayı: 130, Haziran 1994.
• Çatalkılıc, D. İngiliz ve Alman Seyyahların Gözünden Çeçenler ve İnguşlar, Karadeniz Araştırmaları, Yaz 2016 Sayı 50 s.65-94.
• Çatalkılıc, D. (2013), Müridizmin Pasif Direniş Örneği Olarak Kunta Hacı, Ege Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü/ Türk Tarihi Anabilim Dalı, İzmir.
• Çelik, İ. (2008), Kâdirîyye Tarîkatı Hâlisiyye Şubesinin Kurucusu Şeyh Abdurrahman Hâlis Kerkükî, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 38, Erzurum TAED 38, 2008, ss.159-184.
• Emel Yanova N. (2003), XX. Yüzyılın Birinci Yarısında Kuzey Kafkas’ta (İnguşetya ve Osetya’da) Sufilik / Sufism in the Early 20th Century in Northen Caucusas (Ingushistan and Osetya), III. Uluslararası Mevlâna Kongresi 3. International Mevlana Congress, Konya.
• Gammer, M. (2000), “The Qadiriyya İn The Northern Caucasus”, Journal of the History of Sufism ( eds. Th. Zarcone, E. Işın, A. Buehler ) İstanbul, 1-2, s.277-280.
• Gammer, M. (2010), “Proniknovenie Bratstv Nakşibandiya Halidiya i Kadiriya v Dagestan v XIX v.”, Dagestan i Musulmanskiy Vostok, Sbornik Statey, Sostaviteli i Otvetstvennıe Redaktorı, A. K. Alikberov, V.O. Bobrovnikov, Moskva, 2010, s.101-102, (Гаммер Моше, “Проникновение Братств Накшбандийа Халидийа и Кадирийа в Дагестан в 73 ХIХ в.” Дагестан и Мусульманский Восток, Сборник Статей, Составители и Ответственные Редакторы, А.К.Аликберов, В.О. Бобровников, Москва.
• Geylânî, Abdülkadir el-Gunye li Tâlibî Tarîki’l-Hak: Hakkı Arayanların Kitabı, (Çev. Abdülkâdir Akçiçek), Sağlam Yay., İst. 2009.
• Gürer, D. (2009), Abdülkadir Geylani Hayatı, Eserleri, Görüşleri, İstanbul.
• İppolitov, A. (1869), “Uçenie Zikr i Evo Posledovateli v Çeçne i Argunskom Okruge”, Sbornik Svedeniy o Kavkazskih Gortsah, vıp.2, Tiflis, 1869, ss.2-16. (Ипполитов, А., “учение “зикр” и его последователи в чечне и аргунском округе”, Сборник сведенийо кавказских горцах, вып. 2, тифлис,
• İsaev, S. A. (1998), “Krovavaya Boynya v Şali (18 yanvara 1864 goda)”, Vaynah Segodnya, No: 1-3 (7-9), 1998, ss. 36-41. (Сайд-Ахмед ИСАЕВ, “Кровавая бойня в Шали (18 января 1864 года)”, Вайнах сегодня, No: 1-3 (7-9). Kutlu, T. C. (2005), Çeçen Direniş Tarihi, Ankara.
• Lilov, A. İ. (1886), “Oçerki iz Bıta Gorskih Musulman”, Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, vıp.5, otd.2, Tiflis,1886, ss.26-28. (Лиловь, А. И., “Очерки изь Быта Горскихь Мусульмань”, Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, Вып. 5, Отд. II, Тифлись,
• Meskhidze, J.İ (1998), “Çeçeno-İnguşetiya”- İslam na Territorii Bıvşey Rossiyskoy İmperii, Moskva, Vıp.1, ss.105-107, (Дж.И.Месхидзе, “Чечено-Ингушетия” – “Ислам на территории бывшей Российской империи”, Москва, 1998, вып. 1).
• Muşmal, H. ve Diğerleri (2013), Beyşehir İlçe Merkezindeki Çeçen-İnguş Muhacirlerine Ait Mezar Taşları, Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Aralık December 2013 Yıl 6, Sayı XVI, ss. 423-469. Year 6, Issue XVI, pp. 423-469. DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh314.
• Nunuev, S. H. (2000), Jivitelnıy Duh İslam, Moskova, (Нунуев, Сайд-Хамзат, Живительный дух ислам), Москва,
• Ocak, A. Y. (1999), İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, TKAE, Ankara, s. 65-66.)
• Rba, D. (2004), Şeyh Şamil’in 100 Mektubu, çev. Fikret Efe, İstanbul.
• Suleymanov, A. (1997), Toponimiya Çeçni, Nalçik, (Сулейманов, Ахмад,Топонимия Чечни, Нальчик.
• et-Tahanevî, Muhammed A‟lâ b. Ali, Kitabu Keşşâfî Istılahâti’l-Fünûn I-II, (Tashîh Muhammed Vecih Abdulhak-Gulam Kadir, ez-İntişarât-ı Hayyam ve Şurekâu Kalkuta, 1862.
• Tavkul, U. (1998), İslamiyetin XIX. Yüzyılda Kafkasya Halklarının Toplumsal Yapılarına Tesirleri, Kırım Dergisi, 7 (25), s.43-46.
• Temizkan A. (2010), Kuzey Kafkasya’da Müridizmin Kurumsallaşması ve Gazavat, Karadeniz Araştırmaları Bahar Sayı 25: 77-92.
• Temizkan A. (2009), Kuzey Kafkasya Müridizmi Müridizmin Yayılma Stratejisi ve Feodal Beylerle İlişkileri, North Caucasus Muridism, Diffusion Strategy of Muridism and Relation with Feodal Lords Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: IX, Sayı 2, s.165-190, İzmir.
• Uzgur (Özgür), H. M. (2015), Kâdirî Yolu Gerçekte Yaşayan ve Yaşatanlar (Yayına Hazırlayan: İsa Çelik), Bursa.
• Yıldırım, B. (2016), Köstendilli Süleyman Şeyhî Efendi Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, Atatürk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Erzurum.
• Yıldız, M. (2000), Kafkasya'da Yaşayan Türkler'in Dini Hakkında Sosyo Kültürel Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü / Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı/Dinler Tarihi Bilim Dalı, Konya.
• Zelkina, A. (2000), “Some Aspect of the Teaching of Kunta Hajji– on the basis manuscript by Abd al Salâm written in 1862 AD”, Journal of the History of Sufism ( eds. Th. Zarcone, E. Işın, A. Buehler), İstanbul, 1-2, s.486-498.