The East of East Anatolia from the Beginning of the 4th Millennium BC to the End of the 3rd Millennium BC: Van, Ağri, Iğdır - Internal Dynamics, External Stakeholders

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 3, 1209 - 1235, 30.09.2020

Umut Parlıtı Ahmet Kocaispir

Öz

The ground date of Ağrı and Iğdır, which we have assessed in the east half of the Eastern Anatolia Region, has been drawn back to the middle of the 5th millennium BC by means of recent studies conducted. This chronology can be drawn back to the middle of the 6th millennium BC in the Van Lake basin. As some settlements located in the mountainous areas of the South Caucasus during the prehistoric periods came to life in the 7th millennium BC, it is quite difficult in this respect to say that the settlements in the east half of East Anatolia came to life in a much later phase. The fact that Van, Ağrı and Iğdır provinces were in communication with North Syria, North Mesopotamia, Northwest Iran, Central Anatolia and South Mediterranean during the period from at least the 4th millennium BC to the 3rd millennium BC indicate that a similar situation might have been encountered in the earlier phase. Since the earliest common chronology of the three provinces determining Turkey's eastern border in north-south direction can be drawn back to the 4th millennium BC, the article is initiated at this point. The most distinct evidence defining this millennium is buff/light brown, glossy, chaff-faced ware and handmade dark gray pottery. On the other hand, the culture of the next millennium, Kura-Araxes, shows a multi-component, advanced character with its terra-cotta artifacts, architecture, socio-economic structure, belief and cult structures, burial customs, level of development in mining and metallurgy. In this study, the traces of two common cultures that lived throughout the geographies of Iğdır in the north and Van in the south have been traced by taking Ağrı to the center. The strong presence of these cultures and the fact that they have been identified in three provinces throughout South Caucasus and Northwest Iran indicate that they might have experienced the earlier period in common as well. 

Anahtar Kelimeler

Late Chalcolithic Age, Early Bronze Age, East Anatolia, South Caucasus, Cultural Communication

MÖ IV. Binyıl Başlarından MÖ III. Binyıl Sonuna Kadar Doğu Anadolu’nun Doğusu: Van, Ağrı, Iğdır- İç Dinamikler, Dış Paydaşlar

Öz

Doğu Anadolu Bölgesi’nin doğu yarısında değerlendirmeye aldığımız Ağrı ve Iğdır’ın dip tarihi son yıllarda yapılan çalışmalarla MÖ V. binyılın ortalarına kadar çekilmiştir. Bu kronoloji Van Gölü havzasında MÖ VI. binyıl ortalarına kadar çekilebilir. Prehistorik dönemlerde Güney Kafkasya’nın dağlık alanlarında bulunan bazı yerleşimler MÖ VII. binyılda yaşam bulmuşken Doğu Anadolu’nun doğu yarısındaki yerleşimlerin çok daha geç evrede yaşam bulduğunu söylemek bu açıdan oldukça zordur. En azından MÖ IV. binyıldan MÖ III. binyıla kadar geçen süreçte Van, Ağrı ve Iğdır illerinin Kuzey Suriye, Kuzey Mezopotamya, Kuzeybatı İran, Orta Anadolu ve Güney Akdeniz ile iletişim halinde olması daha erken evrede de benzer bir durumun yaşanmış olabileceğine işarettir.
Türkiye’nin doğu sınırını kuzey-güney yönlü olarak belirleyen üç ilin en erken ortak kronolojisi MÖ IV. binyıla kadar çekilebildiği için makaleye bu noktada başlanmıştır. Bu binyılı tanımlayan en belirgin kanıt devetüyü parlak saman yüzlü kaplar, el yapımı koyu gri renk kaplardır. Sonraki binyılın kültürü Kura-Aras ise pişmiş toprak eserleri, mimarisi, sosyo-ekonomik yapısı, inanç ve kült yapıları, ölü gömme gelenekleri, madencilik ve metalürjideki gelişmişlikleriyle çok bileşenli gelişkin bir özellik sergiler. Bu çalışmamda Ağrı merkeze alınarak kuzeyde Iğdır, güneyde Van coğrafyaları boyunca yaşam bulan ortak iki kültürün izleri sürülmüştür. Bu kültürlerin güçlü varlığı, Güney Kafkasya ve Kuzeybatı İran boyunca uzanan üç ilde de tespit edilmiş olması daha erken süreci de ortak yaşamış olabileceklerine işarettir.

Anahtar Kelimeler

Geç Kalkolitik Çağ, Erken Tunç Çağ, Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kültürel İletişim

Kaynakça

• Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Albrigth, W. F. (1924-1925). “The Jordan Valley in the Bronze Age”, The Annual of the American Schools of Oriental Research, Vol. 6, The American Schools of Oriental Research, 13-74.
• Arınç, K. (2011). Doğal, İktisadi, Sosyal ve Siyasal Yönleriyle Türkiye’nin İç Bölgeleri, Eser Ofset Matbaacılık, Erzurum.
• Arsebük, G. (1979). “Altınova’da (Elazığ), Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak-Çömlek Arasındaki İlişkiler” Türk Tarih Kongresi 8, 81-92.
• Atalay, İ. (2011). Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Meta Basım Matbaacılık, İzmir, 2011.
• Atalay, İ. and Mortan, K. (2007). Resimli ve Haritalı Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İnkılâp Yayınevi, İstanbul.
• Bahşaliyev, V. (1997). The Archaeology of Nakhichevan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Başaran, C., Keleş, V. and Geissler, R. (2008). “Mount Ararat Archaeological Survey”, Bible and Spade vol. 21, No. 3, 70-96.
• Bilgi, Ö. (1981). "Köşkerbaba (Göçkerbaba) Höyük 1979 Yılı Kazıları Sonuçları", II. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, 113-119.
• Burney, C. A. (1958). “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age”, Anatolian Studies, 8, 157–209.
• Burney, C. A. and Lang, M. (1971). The Peoples of the Hills Ancient Ararat & Caucasus. London: Weidenfeld & Nicolson.
• Ceylan, A. (2004). Doğubayazıt’ın Eskiçağ Tarihine Bir Bakış (İlk Tunç Çağından Demir Çağına), Güneşin Doğduğu Yer Doğubayazıt Sempozyumu, İstanbul, 41-51.
• Çetin, Y. (2012). Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri ile Ağrı, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları No: 008, Ağrı.
• Çilingiroğlu, A. (1987). “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları 1985”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 81-94.
• Darga, M. (1987). “Şemsiyetepe Kazıları 1985 Sezonu Sonuçları”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 157-172.
• Erzen, A. (1986). Doğu Anadolu ve Urartular. TTK 2, TTK Basımevi, Ankara.
• Esin, U. (1974). “Tepecik Kazısı 1971”, Keban Projesi 1971 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 109-135.
• Esin, U. (1979). “Tepecik Kazısı 1973”, Keban Projesi 1973 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 6, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,79-114.
• Esin, U. and Arsebük, G. (1974). “Tülintepe Kazısı 1971”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, 138-159.
• Esin, U. and Harmankaya S. (1987). 1985 Değirmentepe (Malatya İmamlı Köyü) Kurtarma Kazısı, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 95- 138.
• Esin, U. and Harmankaya S. (1988). Değirmentepe (Malatya) Kurtarma Kazısı 1986, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, 79-126.
• Frangipane, M. Balossi Restelli F. and Çalışkan Akgül, H. (2014). “Arslantepe 2011-2012 Yılı Kazı Sonuçları: İlk Tunç Çağı I’in Yeni Buluntuları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, Muğla, 456-469.
• French, D. (1972). “Aşvan Kazıları, 1970”, Keban Projesi 1970 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri. 1, No. 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 45-62.
• Gülçur, S. (1988). Die Chalkolithische Keramik von Norşuntepe (Elazığ, Südosttürkei), Eberhard-Karls Universitit, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Tübingen.
• Harper, R.P. (1970). “1968 Pağnik Öreni, Kaşpınar Kazısı Ön Raporu”, Keban Projesi 1968 Yaz Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri.1- Yayın: I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 131- 138.
• Hauptmann, H. (1979). “Kalkolitik Çağ’dan İlk Tunç Çağı’nın Bitimine Kadar Norşuntepe’de Yerleşmenin Gelişimi”, TT Kong. VIII/1, Ankara, 55-63. Işık, K. (2008). Patnos ve Çevresinde Erken ve Orta Demir Çağ Yerleşim Dokusu, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van.