Türk Edebiyatında Mevlânâ, Mesnevî ve Mevlevîlik Hakkında Farsça Yazılan Eserler

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 1 - 31, 30.03.2021

Çetin Kaska

Öz

Mevlânâ, Fars dil ve edebiyatının Anadolu’daki en parlak simasıdır. Yaşadığı dönemde Farsça hem edebî dil, hem de resmi belge dili olması hasebiyle beş eserini de Farsça yazmıştır. Nitekim bu dönemde yazılan eserlerin büyük bir kısmı Farsça olarak yazılmış ve asırlarca Türk kültüründe edebî eserlerin Farsça yazılması bir gelenek olarak devam etmiştir. Mevlânâ’nın eserlerini Farsça yazmasıyla birlikte her asırda bu eserler Türk şairler ve yazarlar tarafından manzum ve mensur olarak tercüme edilmiş veya şerhleri yapılmıştır. Eserleri sayesinde Fars dil, şiir ve kültürünün revacı Anadolu Selçukluları döneminden günümüze kadar devam etmiştir. Mevlânâ’nın vefatından sonra eserleri ile Mevlevî tarikatı ve Mevlevî tekkeleri vasıtasıyla Fars dilinin Anadolu’da yayılması devam etmiştir. Anadolu’da Mesnevî defalarca tercüme edilmiş, şerhleri yazılmış, tam metin veya seçmeler halinde yayınlanmıştır. Bu çalışmamızda hem doğu hem de batı edebiyatlarını etkileyen Mevlânâ, Mesnevî ve Mevlevîlik hakkında bilgi veren Türk edebiyatında Farsça yazılan eserler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ,, Mesnevî,, Mevlevîlik,

Kaynakça

• Ankaravî, İ. R., Nisâbü’l-Mevlevî, çev. Tâhirü’l-Mevlevî, haz. Yakup Şafak- İbrahim Kunt, Konya: Tekin Kitabevi, 2005.
• Azamat, N., “İbrâhim Gülşenî”, DİA, 21: 301-304, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Azîzî, H., “Gülşen-i Tevhîd/Şerh-i Manzûm-i Müfredât-i Mesnevî-i Ma῾nevî”, Peyk-i Nûr, (1378): 130-35.
• Bağcı, N., “Şeyh Seyyîd Abdülkâdir-i Belhî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri”, Akademik ve Düşünce Dergisi, (2019): 592-637.
• Bahş-i Edyân ve İrfân, “Çelebi Ârif”, Dâiretü'l-Muʻârif-i Bozorg-i İslâmî, 19: 374-75, Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Muʻârif-i Bozorg-i İslâmî, 1390.
• Beşîrgencî, Z., “Risâle-i Sepehsâlâr”, Dânişnâme-i Cihân-i İslâm, 19: 25, Tahran: Bünyâd-i Dâiretü’l-ma῾ârif-i İslâm, 1393.
• Ceylan, S., “Şems-i Tebrîzî”, DİA, 38: 511-16, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Ceylan, S., “Seyyid Burhâneddîn”, DİA, 37: 56-58, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Çelik, İ., “Abdurrahman Hâlis Tâlebânî”, DİA, EK-2: 581-82, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Çıpan, M., “İbrâhim Şâhidî”, DİA, 38: 273-74, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Çoban, A., “Cezire-i Mesnevî ve Şerhlerine Göre Mevlevî Sülûkü”, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y.L. Tezi, 2014.
• Defteryân, S. M., ve Ferd, S. A. A. M. Ve Âscerdî, M. R., “Tahlîl-i Sebkî-i Şerh-i Sürûrî”, Faslnâme-i Tahasusî-i Sebkşinâsî-i Nazm ve Nesr-i Fârsî, (1396): 265-280.
• Değirmençay, V., “Sultan Veled”, DİA, 37: 521-22, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Değirmençay, V., Ulu Ârif Çelebi’nin Farsça Divanı ve Türkçe Çevirisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2017.
• Döner, N., Ahmed-i Rûmî’nin Dakâyıku’l-Hakâyık Adlı Eserinin Tefsir Açısından Tahlili, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y.L. Tezi, 2004.
• Fürûzânfer, B., Mevlânâ Celâleddîn, çev. Ferudun Nafiz Uzluk, Ankara: M.E.B. Yayınları, 1963.
• Gerdferâmerzî, A. S., “Bahâeddin Sultân Veled”, Dânişnâme-i Cihân-i İslâm, 4: 659-60, Tahran: Bünyâd-i Dâiretü’l-ma῾ârif-i İslâm, 1393.
• Gölpınarlı, A., Mevlânâ Celâleddîn, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1985.
• Gurûh-i Felsefe, “Bahâeddin Muhammed Veled”, Dânişnâme-i Cihân-i İslâm, 4: 170-71, Tahran: Bünyâd-i Dâiretü’l-ma῾ârif-i İslâm, 1393.
• Güleç, İ., “Türk Edebiyatında Cezîre-i Mesnevî Şerhleri”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul, (2004):159-179.
• Hâlis, A., Kitâbü’l-ma῾ârif fî şerh-i Mesnevî-i Şerîf, İstanbul: Rıza Efendi Basmahanesi,1284.
• Hamer, A. C. M., “Ahmed-i Rûmî, Şâ῾ir-i Gomnâm-i Silsile-i Mevleviyye”, Çev. Muhammed Cevâd Şems, Ma῾ârif, Kazvîn, (1375): 424-448.
• Kara, M., “Doğumunun 800. Yılında Mevlânâ ve Mevlevîlik”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, (2011): 1-22.
• Karâgözlû, A. R. Z., “Se Mesnevî ez Sultan Veled”, Neşr-i Dâniş, (1378): 1-3.
• Karahaliloviç, N., “Nüsha-i Hatî-i Şerh-i Sürûrî ber Mesnevî-i Ma῾nevî der Kitâbhâne-i Gâzî Hüsrev Bîg-i Sârâyov”, Gerhumâî-i Encümen-i Tervîc-i Zebânî ve Edeb-i Fârsî-i Îrân, (1392): 1-7.
• Konur, H., İbrahim Gülşenî (Hayatı, Eserleri, Görüşleri), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dok. Tezi, 1998.
• Kunt, İ., Hasan-i Zarîfî’nin Mesnevî Şerhi Kâşifu’l-Esrâr ve Matla῾u’l-Envâr, Konya, 2015.
• Kurtuluş, R., “Ma῾ârif” DİA, 27: 271-72, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Kûtî, S., “Cezire-i Mesnevî” Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 272, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Kûtî, S., “Kâşifü’l-Esrâr ve Matlaü’l-Envâr”, ” Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 681, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Küçük, H., “Sultan Veled ve Ma῾ârif Adlı Eseri”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, (2007): 427-451.
• Ma῾sûmî, B., “İdrîs-i Bitlisî”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 77, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Ma῾sûmî, B., “Velednâme”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 894, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Muhammedî, R., “Menâḳıbü’l-ʿârifîn”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 823, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Mûsevî, M., ve Hücetü’l-islâmî, R., “Sultan Veled ve Hilâfet-i Û Pes ez Mevlânâ”, Mutâla῾ât-i İrfânî, (1389): 201-226.
• Nevşâhî, Â., “Sevâkıbu’l-Menâkıb-i Evliyâullâh: Mevlânâ ve Mevlevîlik Hakkında Unutulmuş Bir Kaynak”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, çev. Necdet Tosun, Ankara, (2005): 697-707.
• Öngören, R., “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”, DİA, 29: 441-48, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Öz, Y., Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Resûlî, A., “Dekâ῾iku’l-hakâ῾ik”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 385,Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Resûlî, A., “Dekâ῾ikü’l-tarîk”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 386, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Reşnûzâde, B., “Abdülkâdir-i Belhî”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 584.Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Reşnûzâde, B., “İntihânâme”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 131-32, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Reşnûzâde, B., “Nisâbü’l-Mevlevî”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 867, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Reşnûzâde, B., “Rebâbnâme”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 409, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Reşnûzâde, B., “Sevâkıbü’l-Menâkıb-i Evliyâullâh”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî: Edeb-i Fârsî der Ânâtûlî ve Bâlkân, 6: 263, Tahran: Vizâret-i Ferheng ve İrşâd-i islâmî, 1384.
• Riyâhî, M. E., Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, çev. Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Safâ, Z., Târîh-i Edebiyât Der İran, 3: 448-86, Tahran: İntişârât-i Firdevsî, 1369.
• Sebût, E., “Tirmizî Burhâneddîn Hüseyin Muhakkık”, Dânişnâme-i Cihân-i İslâm, 7: 124, Tahran: Bünyâd-i Dâiretü’l-ma῾ârif-i İslâm, 1393.
• Sefercioğlu, M. N., “Kaytaz-zâde Nâzım’ın Rûh-i Mecrûh’unda Mevlânâ ve Mevlevîlik”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İstanbul, (2011): 177-188.
• Seyyid Abdülkâdir-i Belhî, Esrâr-i Tevhîd, Çev. Neşen Çağıl, İstanbul: Pan Yayıncılık, 2014.
• Sinsoysal, B., İbrahim Gülşenî’nin Türkçe Divanındaki Tasavvufî Kavramlar Üzerine Bir İnceleme, Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y.L. Tezi, 2017.
• Sipehsâlâr, F., Risâle der Menâkıb-i Hüdâvendigâr, Hz. Muhammed Alî Muvvahid-Samed Muvahhid, Tahran,1391.
• Sipehsâlâr, F., Menâkıb-i Mevlânâ, Nşr. Halil Ersoylu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2001.
• Şefî῾î-i Kedkenî, M. R., “Vîjegîhâ-i Ârûzî-i Dîvân-i Sultan Veled”, Mecele-i Dânişkede-i Edebiyât ve Ulûm-i İnsânî-i Dânişgâh-i Terbiyet, (1378): 7-15.
• Şems, M. C., “Ahmed-i Rûmî”, Dâiretü'l-Muʻârif-i Bozorg-i İslâmî, 7: 44-45, Tahran: Merkez-i Dâiretü'l-Muʻârif-i Bozorg-i İslâmî, 1375.
• Şems-i Tebrîzî, Makâlât-i Şems-i Tebrîzî, nşr. Ahmed Hûşnivîs, Tahran, 1349.
• Şeyh Ahmed-i Rûmî, Dekâikü’l-Hakâîk, haz. Muhammed Rıza Celâlî Nâîlî- Muhammed-i Şîrvânî, Tahran: Çâphâne-i Zer, 1354.
• Şimşekler, N., Şâhidî İbrâhîm Dede’nin Gülşen-i Esrâr’ı Tenkitli Metin-Tahlil, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dok. Tezi, 1998.
• Şimşekler, N., “Ferîdun Sipehsâlâr”, DİA, 37: 260, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Tanrıkorur, Ş. B., “Mevleviyye” DİA, 29: 468-475, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Taşdelen, S., Musannifek Alaaddin Ali b. Muhammed’in Mevlânâ’nın Mesnevî’si ile İlgili Risâlesi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi, Dok. Tezi, 2007.
• Tayibî, S. M. ve Sadrâî, R., “Mu῾arifî ve Nakdî be Kohenterîn Şerh-i Câmi῾-i Mesnevî ez Mustafa Sürûrî”, Pejûheşhâ-i Nakd-i Edebî ve Sebkşinâsî, (1396): 153-184.
• Temiz, E., “Hasan-i Zarîfî’nin Mesnevî Şerhî Kâşifu’l-Esrâr ve Matla’u’l-Envâr”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi, (2019): 759-761.
• Topçu, M., Işknâme, Tırâşnâme, Risâle-i Âfâk u Enfus, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Üniversitesi, Y.L. Tezi, 2009.
• Uygur, A., Ahmad-ı Rûmî, Dakâyık Al-Hakâyık, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dok. Tezi, 1993.
• Veled, B., Ma῾ârif, Nşr. Bediüzzamân Fürûzânfer, Tahran, 1333.
• Veled, S., İbtidânâme, çev. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul, 1976.
• Veled, S., Maarif, çev. Meliha Anbarcıoğlu, İstanbul: MEB. Yayınları, 1991.
• Veled, S., Sultan Veled Dîvânı, çev. Veyis Değirmençay, İstanbul, 2014.
• Yaşaraoğlu, M. K., “Musannifek”, DİA, 31: 293-40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Yazıcı, T., “Ahmed-i Rûmî”, DİA, 2: 131-132, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Yazıcı, T., Menâḳıbü’l-ʿârifîn, DİA, 29: 114-15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Yazıcı, T., “Arif Çelebi”, DİA, 3: 363-64, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.