Sosyal Bilim Araştırmaları Etik Onay Süreci Hakkında Bir Örnek Olay Araştırması

Yıl 2023, Cilt: 56 Sayı: 2, 759 - 811, 26.07.2023

Rıfat Miser

https://doi.org/10.30964/auebfd.1107014

Öz

Yükseköğretim Kurulunun 2012 yılında yayımladığı, 2016 yılında da güncellediği Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi uyarınca, lisansüstü tezler de içinde olmak üzere, insan etkileşimli araştırmaların, araştırma etiğine uygun biçimde gerçekleşmesi için üniversitelerde etik kurullar oluşturulmuştur. Sosyal bilimler etik kurulu bunlardan biridir. Fakat sosyal bilim araştırma tasarımları için etik onay alınması, ülkemiz için yeni bir durumdur. Üstelik bu kurulların çalışmasına yol gösteren Yönergenin içerdiği etik kodların büyük kısmı araştırma etiği ile değil, yayın etiği ile ilgilidir. Dolayısıyla sosyal bilimler etik kurullarının önlerine gelen araştırma tasarımlarına etik onay verme görevini nasıl ve nelere dikkat ederek yerine getirdiği bilinmemektedir. Bu konuda herhangi bir araştırmaya rastlanmamıştır. Yazarın yaklaşık iki yıl boyunca Türkiye’nin en eski üniversitelerinden birinde etik kurul üyesi olarak başvurular üzerinde yaptığı etik inceleme sonuçlarının veri kaynağı olarak kullanıldığı bu örnek olay araştırması, söz konusu belirsizliğe kendi çapında ışık tutmaktadır. Araştırmanın bulguları; başvuru formlarının yalınlaştırılması ve alana özgülenmesi gerektiğini, etik kurul üyeliğinin öğretim üyeleri için ciddi bir iş yükü artışına neden olduğunu; başvuruların yaklaşık 2/3’ünden etik bakımdan düzeltme istenmesinin bu iş yükü artışına önemli bir katkı yaptığını; düzeltme nedenlerinin başvuru belgelerinin hazırlanmasındaki özensizlik ile ‘yöntemsel yanlışların yanılmaya yol açabileceği’ konusundaki duyarlık eksikliğinden kaynaklandığı göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Etik, etik kurul, bilim etiği, araştırma etiği, araştırma etiğine aykırılık

Sosyal Bilim Araştırmaları Etik Onay Süreci Hakkında Bir Örnek Olay Araştırması

Öz

Yükseköğretim Kurulunun 2012 yılında yayımladığı, 2016 yılında da güncellediği Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi uyarınca, lisansüstü tezler de içinde olmak üzere, insan etkileşimli araştırmaların, araştırma etiğine uygun biçimde gerçekleşmesi için üniversitelerde etik kurullar oluşturulmuştur. Sosyal bilimler etik kurulu bunlardan biridir. Fakat sosyal bilim araştırma tasarımları için etik onay alınması, ülkemiz için yeni bir durumdur. Üstelik bu kurulların çalışmasına yol gösteren Yönergenin içerdiği etik kodların büyük kısmı araştırma etiği ile değil, yayın etiği ile ilgilidir. Dolayısıyla sosyal bilimler etik kurullarının önlerine gelen araştırma tasarımlarına etik onay verme görevini nasıl, nelere dikkat ederek yerine getirdiği bilinmemektedir. Bu konuda herhangi bir araştırmaya rastlanmamıştır. Yazarın yaklaşık iki yıl boyunca etik kurul üyesi olarak başvurular üzerinde yaptığı etik inceleme sonuçlarının veri kaynağı olarak kullanıldığı bu örnek olay araştırması, sözkonusu belirsizliğe kendi ölçüsünde ışık tutmaktadır. Araştırmanın bulguları; etik kurul üyeliğinin öğretim üyeleri için ciddi bir iş yükü artışına neden olduğunu; başvuruların yaklaşık 2/3’ünden etik bakımdan düzeltme istenmesinin bu iş yükü artışına önemli bir katkı yaptığını; düzeltme nedenlerinin başvuru belgelerinin hazırlanmasındaki özensizlik ile ‘yöntemsel yanlışların yanılmaya yol açabileceği’ konusundaki duyarlık eksikliğinden kaynaklandığı göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Etik, etik kurul, bilim etiği, araştırma etiği, araştırma etiğine aykırılık

Kaynakça

• Aydın, İnayet (2016). Akademik Etik, Ankara: Pegem Akademi Yayını.
• Bermek, Engin (2002). Önsöz, Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayını.
• Irzak, Gürol; Ayşe Erzan (2008). Bilim Etiği ve Yöntem Sorunu, Bilim Etiği Elkitabı, Ankara: Türkiye Bilimler Akademsi Yayını.
• Karasar, Niyazi (1982). Bilimsel Araştırma Yöntemi, Kavramlar, İlkeler, Teknikler, Ankara.
• Kuçuradi, İoanna (2003). Etik ve Etikler, Türkiye Mühendislik Haberleri, Sayı: 423-2003/1.
• Özcan, Müesser; Yasemin Balcı (2016). Akademisyenlerin Araştırma ve Yayın Etiğine İlişkin Düşünceleri, İş Ahlakı Dergisi, Mayıs 2016, Sayı: 9 (1).
• Pieper, Annemarie (1997). Etiğe Giriş, (G. Sezer, V. Atayman, Çev.), Ankara: Ayrıntı Yayınevi.
• Ruacan, Şevket (2005). Bilimsel Araştırma ve Yayınlarda Etik İlkeler, Gazi Tıp Dergisi, Cilt:16, Sayı:4.
• Tapper, Alan ve Stephan Millett (2015). Revisiting the concept of a profession, Research in Ethical Issues in Organizations, Volume 13, 1-18.
• Tekcan, Ali (2002a). Sosyal Bilim Araştırmalarında Etik Kurallar, Bilim Etiği Elkitabı, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayını.
• Tekcan, Ali (2002b). Etik Kuralları, Bilim Etiği Elkitabı, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayını.
• Türer, Celal (2019). Normatif Etikler, Etik ve Etik Sorunlar (Ed: Celal Türer), Ankara: Nobel Yayınevi.