A Verse Hidden in the Light: Rethinking the Meaning of the Word khuluq in the Qur’an with Special Reference to 68/Sūrat al-Qalam:4

Yıl 2014, Cilt: 55 Sayı: 2, 27 - 58, 01.08.2014

Suat Koca

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001415

Cited By: 1

Öz

A Verse Hidden in the Light: Rethinking the Meaning of the Word khuluq in the Qur’an with Special Reference to 68/Sūrat al-Qalam:4 The meaning of the word khuluq in the Qur’anic verse “wa-innaka la-ʿalā khuluqin ʿaẓīmin” (68/al-Qalam: 4) has been related in most tafsīr works and almost all religious literature to the Prophet Muhammad’s moral character. However, one can hardly find any evidence that would coherently support the idea that the word khuluq has anything to do with the moral character of the Prophet. On the contrary, the occasion of the revelation of the verse, its context, the relevant tafsīr reports, the wujūh-nazā ir literature, and linguistic findings reveal that the word khuluq has been connected to the term ‘religion’ instead. Based on these data, I offer an analysis towards clarification of the historical semantics of the word khuluq and argue that the verse in question, contrary to popular and widespread opinion, has nothing to do with the Prophet’s character and only encourages and strengthens the Prophet’s spiritual motivation by reassuring that he “stands on a great religious tradition.”

Anahtar Kelimeler

Khuluq, The Prophet’s moral character, Religious Tradition, Sūrat al-Qalam:4, Sūrat al-Shu arā

Aydınlıkta Saklanan Bir Ayet: ve inneke le-‘alā ḫuluḳin ‘aẓīm (68/el-Ḳalem: 4) Ayeti Çerçevesinde Ḫuluḳ Kavramını Yeniden Düşünmek

Öz

El-Ḳalem suresinin 4. ayetinde geçen ve-inneke le- alā ḫuluḳin aẓīm ifadesindeki ḫuluḳ sözcüğü, tefsir külliyatının ve genel dini literatürün pek çoğunda Hz. Peygamber’in yüksek ahlaki karakteriyle ilişkilendirilmiştir. Ancak ayette geçen ḫuluḳ sözcüğünün ahlakla ilgili bir çağrışıma sahip olduğunu destekleyecek tutarlı ve geçerli bir veriden bahsetmek güçtür. Buna karşın nuzūl sebebi, siyak-sibakı, Kur’an bütünlüğü içindeki yeri, tefsir rivayetleri, vucūhneẓā ir literatürü ve dilsel tespitler gibi veriler ışığında ḫuluḳ kelimesinin, doğrudan veya dolaylı olarak, ‘din’ kavramıyla ilişkilendirildiği görülmektedir. Bu makale, ḫuluḳ kelimesinin tarihsel semantiğinin netleştirilmesine yönelik bir analiz sunmakta ve sonuç olarak el-Ḳalem suresinin 4. ayetteki ḫuluḳ sözcüğünün –yaygın ve popüler kanaatin aksine— Hz. Peygamber’in ahlakî karakteriyle ilgili olmadığını, bilakis onun büyük ve kadim bir dinî gelenek üzerinde bulunduğunu ifade ettiğini ileri sürmektedir

Anahtar Kelimeler

Ḫuluḳ, Peygamber’in Ahlakı, Dinî Gelenek, el-Ḳalem Suresi 4. ayet, eş

Kaynakça

• Abdurrazzāḳ b. Hemmām. Et-Tefsīr. 3 c. Tah. Maḥmūd Muḥammed Abduh. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1419.
• Arberry, Arthur John. The Koran Interpreted. 2 c. London: George Allen & Unwin Ltd.; New York: The Macmillan Company, 1955.
• El- Askerī, Ebū Hilāl Ḥasen b. Abdillāh b. Sehl. El-Furūḳu’l-LuŞaviyye. Kahire: Dāru’l- İlm ve’s̠-S̠eḳāfe, tsz.
• ---------. El-Vucūh ve’n-Neẓā ir. Tah. Muḥammed Us̠ mān. Kahire: Mektebetu’s̠
• eḳāfeti’d-Dīnīyye, 2007.
• Atay, Hüseyin. Kur’an Türkçe Çeviri. Ankara: Atay ve Atay, 2008.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Bauman, Zygmunt. Akışkan Modern Dünyadan 44 Mektup. Terc. Pelin Siral, İstanbul: Habitus Kitap, 2012.
• El-Biḳā ī, Ebū’l-Ḥasen Burhānuddīn. Naẓmu’d-Durar fī Tenāsubi’1-Āyāti ve’s- Suvar. 22 c. Kahire: Dāru’l-Kitābi’l-İslāmī, 1992.
• Blachère, Régis. Le Coran (Al-Qor’an) traduit de l’arabe. Paris: G.P. Maisonneuve & Larose Éditeurs, 1966.
• El-Buḫārī, Ebū Abdullāh Muḥammed b. İsmā īl. El-Cāmi u’ṣ-Ṣaḥīḥ. 8 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• ---------. El-Edebu’l-Mufred. Tah. Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī. Beyrut: Dāru’l- Beşā iri’l-İslāmiyye, 1989.
• ---------. Et-Tārīḫu’l-Kebīr. 8 c. Haydarabad-Dekken: Dā iratu’l-Ma ārifi’l- Ūs̠māniyye, tsz.
• El-Būṣirī, Ebū’l- Abbās Şihābuddīn. Miṣbāḥu’z-Zucāce fī Zevā idi İbn Māce. 4 c. Tah. Muḥammed Muntaḳā el-Kuşnāvī. Beyrut: Dāru’l- Arabiyye, 1403.
• El-Cābirī, Muḥammed Ābid. El- Aḳlu’l-Aḫlāḳiyyu’l- Arabī. Ed-Dāru’l-Beyḍā : Dāru’n-Neşri’l-MaŞribiyye, 2001.
• El-Cevherī, Ebū Naṣr İsmā īl b. Ḥammād. Eṣ-Ṣiḥāḥ: Tācu’l-LuŞa ve Ṣiḥāḥu’l
• Arabiyye. 6 c. Tah. Aḥmed AbdulŞafūr Aṭṭār. Beyrut: Dāru’l- İlm li’l- Melāyīn, 1987.
• Ed-DāmeŞānī, el-Ḥuseyn b. Muḥammed. Ḳāmūsu’l-Ḳur ān ev İṣlāḥu’l-Vucūh ve’n- Neẓā ir fī’l-Ḳur āni’l-Kerīm. Tah. Abdul azīz Seyyidu’l-Ehl. Beyrūt: Dāru’l- İlm li’l-Melāyīn, 1980.
• Ed-Dānī, Ebū Amr Us̠ mān. Et-Teysīr fī Ḳırā āti’s-Seb . Tah. Otto Pretzl. Beyrut: Dāru’l-Kitābi’l- Arabī, 1984.
• Ed-Dārimī, Ebū Muḥammed Abdullāh. Es-Sunen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Denny, Frederick M. “Ethical Dimensions of Islamic Ritual Law,” Edwin B. Firmage, Bernard G. Weiss, John W. Welch (ed.) Religion and Law: Biblical-Judaic and Islamic Perspectives (Winona Lake: Eisenbrauns, 1990) içinde, ss. 199-210.
• Ebū Dāvūd, Suleymān b. el-Eş as̠. Es-Sunen. 5 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ebū’l-Beḳā el-Kefevī, Eyyūb b. Mūsā el-Ḥuseynī. El-Kulliyyāt. Tah. Adnān Derviş, Muḥammed el-Mıṣrī. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1998.
• Elik, Hasan & Muhammed Coşkun. Tevhit Mesajı. İstanbul: Fikir Yayıncılık, 2013.
• Erul, Bünyamin. “Hz. Peygamber’in Risalet Öncesi Hayatına Farklı Bir Yaklaşım,” Diyanet İlmi Dergi Özel Sayı (2000), ss.33-66.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• ---------. The Message of the Qur ān. Byy: Dar Al-Andalus, 1980.
• El-Ezherī, Muḥammed b. Aḥmed. Tehẓību’l-LuŞa. Tah. Muḥammed İvaḍ Mur ib. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠i’l- Arabī, 2001.
• Fakhri, G. H. Abolqasemi. Le Coran. Kum: Publications Ansarian, 2003.
• Fayda, Mustafa. “Âmir b. Sa‘saa,” Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.3, s.66-67.
• El-Ferrā , Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Ziyād. Ma ānī’l-Ḳur ān. 3 c. Tah. Aḥmed Yūsuf Necātī, Muḥammed Alī Neccār, Abdulfettāḥ İsmā īl Şelebī. Kahire: Dāru’l-Miṣriyye, tsz.
• El-Fīrūzābādī, Ebū’ṭ-Ṭāhir Mecduddīn. Beṣā iru evī’t-Temyīz fī Leṭā ifi’l-Kitābi’l
• Azīz. 6 c. Tah. Muḥammed Ālī en-Neccār. Kahire: el-Meclisu’l-A lā li’ş
• Şu ūni’d-Dīniyye, 1973-1996.
• Goldziher, Ignaz. İslam’da Fıkıh ve Akaid. Terc. İlhan Başgöz. Ankara: Ardıç Yayınları, 2004.
• Gözeler, Esra. “Kur’ân Âyetlerinin Tarihlendirilmesine Batılı Yaklaşımlar,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51:1 (2010), ss. 295-326.
• El-Ḫarā iṭī, Ebū Bekr Muḥammed b. Ca fer. Mekārimu’l-Aḫlāḳ ve Me ālīhā ve Maḥmūdu Ṭarā iḳihā. Tah. Eymen Abdulcābir el-Buḥayrī. Kahire: Dāru’l
• Āfāḳi’l- Arabī, 1999.
• El-Ḥīrī, Ebū Abdurrahmān İsmā īl b. Aḥmed. Vucūhu’l-Ḳur āni’l-Kerīm. Tah. Fāṭıma Yūsuf el-Ḫiyemī. Dimeşḳ: Dāru’s-Sekā, 1996.
• Ḫalīl b. Aḥmed. Kitābu’l- Ayn. 8 c. Tah. Mehdī el-Maḫzūmī ve İbrāhīm es- Sāmerrā ī. Beyrut: Dāru Mektebeti’l-Hilāl, tsz.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Tanrı ve İnsan. Terc. M. Kürşad Atalar, İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• İbn Aṭiyye, Ebū Muḥammed Abdulḥaḳ. El-Muḥarraru’l-Vecīz fī Tefsīri’l-Kitābi’l
• Azīz. Tah. Abdusselām Abduşşāfī Muḥammed. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1993.
• İbn Cinnī, Ebū’l-Fetḥ Us̠mān. El-Ḫaṣā iṣ. 3 c. Tah. Muḥammed Ali en-Neccār. Beyrut: Ālemu’l-Kutub, tsz.
• İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekr Abdullāh b. Muḥammed. El-Muṣannef fī’l-Aḥādīs̠ ve’l- Ās̠ār. 7 c. Tah. Kemāl Yūsuf el-Ḥūt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1409.
• İbn Fāris, Ebū’l-Ḥuseyn Aḥmed. Mu cemu Meḳāyisi’l-LuŞa. 6 c. Tah. Abdusselām Muḥammed Hārun. Beyrut: Dāru’l-Fikr, 1979.
• İbn Ḥacer el- Asḳalānī, Ebū’l-Faḍl Şihābuddīn. Ta rīfu Ehli’t-Taḳdīs bi Merātibi’l- Mevṣūfīn bi’t-Tedlīs. Tah. Āṣim b. Abdullāh el-Ḳaryūtī. Ürdün: Mektebetu’l-Menār, tsz.
• ---------. El-İṣābe fī Temyīzi’ṣ-Ṣaḥābe. 8 c. Tah. Ādil Aḥmed Abdulmevcūd & Alī Muḥammed Mu avviḍ. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1415.
• ---------. Lisānu’l-Mīzān. 10 c. Tah. Abdulfettāh Ebū İudde. Beyrut: Dāru’l- Beşā iri’l-İslāmiyye, 2002.
• İbn Ḥanbel, Aḥmed. El-Musned. 6 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İbn Ḥibbān, Ebū Ḥātim Muḥammed b. Aḥmed el-Bustī. Es̠-S̠iḳāt. 9 c. Haydarabad- Dekken: Dā iratu’l-Ma ārifi’l- Ūs̠māniyye, 1973.
• ---------. El-Mecrūḥīn mine’l-Muḥaddis̠ īn ve’ḍ-Ḍu afā’ ve’l-Metrūkīn. 3 c. Tah. Maḥmūd İbrāhīm Zāyed. Haleb: Dāru’l-Va ī, 1396.
• İbn Kes̠īr, Ebū’l-Fidā İmāduddīn. Tefsīru’l-Ḳur āni’l- Aẓīm. 8 c. Tah. Sāmī b. Muḥammed Selāme. Riyad: Dāru Ṭaybe, 1999.
• İbn Māce, Ebū Abdullāh Muḥammed b. Yezīd. Es-Sunen. 2 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İbn Rāhūye, Ebū Ya ḳūb İsḥāḳ b. İbrāhīm b. Maḫled. Musnedu İsḥāḳ b. Rāhūye. Tah. AbdulŞafūr b. Abdulḥaḳḳ el-Belūşī. Medine: Mektebetu’l-Īmān, 1991.
• İbn Ṣa d, Ebū Abdullah Muḥammed. Eṭ-Ṭabaḳātu’l-Kubrā. Tah. Muḥammed
• Abdulḳadīr Aṭā. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1990.
• İbn Sīde, Ebū’l-Ḥasen el-Mursī. El-Muḥaṣṣaṣ. 5 c. Tah. Ḫalīl İbrāhīm Ceffāl. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠i’l- Arabī, 1996.
• İbnu’l-Cevzī, Ebū’l-Ferac Cemāluddīn. Nuzhetu’l-A yuni’n-Nevāẓir fī İlmi’l-Vucūh ve’n-Neẓā ir. Tah. Muḥammed b. Abdulkerīm Kāẓim er-Rāzī. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 1984.
• İbnu’l-Mubārak, Ebū Abdurraḥmān Abdullāh. Ez-Zuhd ve’r-Raḳā iḳ. Tah. Ḥabīburraḥmān el-A ẓamī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, tsz.
• El-İṣfahānī, Ebū Muḥammed Abdullāh b. Muḥammed b. Ca fer b. Ḥayyān el-Enṣārī. Aḫlāḳu’n-Nebī ve Ādābuhū. Tah. Ṣālih b. Muḥammed Veneyyān. Riyad: Dāru’l-Muslim, 1998.
• El-İṣfahānī, er-RāŞib. El-Mufredāt fī İarībi’l-Ḳur ān. Tah. Ṣafvān Adnān Dāvūdī. Dimeşḳ: Dāru’l-Ḳalem; Beyrut: ed-Dāru’ş-Şāmiyye, 1412.
• El-İṣfahānī, Ebū Nu aym Aḥmed b. Abdullāh b. İsḥāḳ. Ma rifetu’ṣ-ṣaḥābe. 7 c. Tah.
• Ādil b. Yūsuf el-İarāzī. Riyad: Dāru’l-Vaṭan, 1998.
• Jeffery, Arthur. Foreign Vocabulary of the Qur ān. Leiden & Boston: Brill, 2007.
• Kandemir, M. Yaşar, Halit Zavalsız, Ümit Şimşek. Ayet ve Hadislerle Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meâli. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
• Karaman, Hayrettin, Ali Özek, İbrahim Kâfi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş, Ali Turgut. Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006.
• El-Kirmānī, Ebū’l-Ḳāsim Tācu’l-ḳurrā . İarā ibu’t-Tefsīr ve Acā ibu’t-Te vīl. Cidde: Dāru’l-Ḳible; Beyrut: Mu essesetu Ulūmi’l-Ḳur ān, tsz.
• El-Ḳurṭubī, Muḥammed b. Aḥmed. El-Cāmi li Aḥkāmi’l-Ḳur ān. Tah. Hişām Semīr el-Buḫārī. Riyad: Dāru Ālemi’l-Kutub, 2003.
• Koç, Mehmet Akif. “Sebeb-i Nüzûle Bağlı Anlamın Aşılmasını Kolaylaştıran Bir Unsur Olarak ‘Kurân Metni’: 7. A’râf Suresinin 31-32. Ayetleri,” İslâmiyât 7:1 (2004), ss.113-124.
• ---------. İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Rivayetleri –İbn Ebī Ḥātim (327/939) Tefsiri Örneğinde Bir Literatür İncelemesi–. Ankara: Kitâbiyat, 2003.
• El-Māturīdī, Ebū Manṣūr. Te vīlātu’l-Ḳur ān. 16 c. Tah. Abdullah Başak. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2010.
• El-Māverdī, Ebū’l-Ḥasen Āli b. Muḥammed. Tefsīru’l-Māverdī (en-Nuket ve’l
• Uyūn). 6 c. Tah. Seyyid b. Abdulmaḳṣūd b. Abdurraḥīm. Beyrut: Dāru’l
• Kutubi’l- İlmiyye, 1992.
• El-Mizzī, Ebū’l-Ḥaccāc Cemāluddīn. Tehẕību’l-Kemāl fī Esmā i’r-Ricāl. 35 c. Tah. Beşşār Avvād Ma rūf. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle,1980.
• Muḥammed Fu ād Abdulbāḳī. El-Mu cemu’l-Mufehras li Elfāẓi’l-Ḳur āni’l-Kerīm. Kahire: Dāru’l-Ḥadīs̠, 1364.
• Muḥammed Ra fet Sa īd. Tārīḫu Nuzūli’l-Ḳur ān. Kahire: Dāru’l-Vefā, 2002.
• Muḳātil b. Suleymān. Tefsīru Muḳātil b. Suleymān. Tah. Abdullāh Maḥmūd Şeḥḥāte. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠, 1423.
• ---------. El-Vucūh ve’n-Neẓā ir fī’l-Ḳur āni’l-Kerīm. Tah. Ḥātim Ṣālih ed-Dāmin. Bağdat: Merkezu Cum ati’l-Mācid, 2006.
• Muslim b. el-Ḥaccāc Ebū’l-Ḥuseyn el-Ḳuşeyrī. El-Cāmi u’ṣ-Ṣaḥīḥ. 3 c. Tah. M. Fu ād Abdulbāḳī. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Mutercim Āṣım Efendi, Ḳāmūs Tercumesi. 3 c. İstanbul: Bahriye Matbaası, 1305.
• En-Nesā ī, Ebū Abdurraḥmān Aḥmed. Es-Sunen. 8 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• ---------. Es-Sunenu’l-Kubrā. 10 c. Tah. Ḥasan Abdulmun im Şelebī. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 2001.
• Neuwirth, Angelika. Der Koran. Band 1: Frühmekkanische Suren. Berlin: Verlag der Weltreligionen, 2011.
• En-Nevevī, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Şeref. El-Minhāc fī Şerḥi Ṣaḥīḥi Muslim b. el- Ḥaccāc. 18 c. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠i’l- Arabī, 1392.
• Öztürk, Mustafa, Hadiye Ünsal. “Kur’an Tarihine Giriş: -İlk Nazil Olan Ayetler Meselesi-” Tefsirin Halleri (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013) içinde, ss. 95-164.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2011.
• Paret, Rudi. Der Koran. Stutgart: W. Kohlhammer Verlag, 1979.
• Pickthall, Marmaduke. The Meaning of the Glorious Qur’an. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Pieper, Annemarie. Etiğe Giriş. Terc. Veysel Atayman ve Gönül Sezer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1999.
• Er-Rāzī, Faḫruddīn, Mefātīḥu’l-İayb. 32 c. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠ i’l- Arabī, 1420.
• Rosenthal, Franz. Bilginin Zaferi: İslam Düşüncesinde Bilgi Kavramı. Terc. Lami Güngören. İstanbul: Da Yayıncılık, 2004.
• Es̠ - a lebī, Ebū İsḥāḳ. El-Keşf ve’l-Beyān an Tefsīri’l-Ḳur ān. 10 c. Tah. Muḥammed b. Āşūr. Beyrut: Dāru İḥyā i’t-Turās̠i’l- Arabī, 2002.
• Sahaikan, William S. Ethics: An Introduction to Theories and Problems. New York: Barnes & Noble Books, 1974.
• Savary, Claude-Étienne. Le Koran: traduit de l’arabe. Paris: Editions Garnier Fréres, 1955.
• Schmid, H.H. “קלה-ḥlq,” Ernst Jenni, Claus Westermann (ed.), Theological Lexicon of the Old Testament. İng. Terc. Mark E. Bidlle (Peabody, MA: Hendricson Publisher, 1997) içinde, c.1, s.432.
• Es-Suyūṭī, Celāluddīn Abdurraḥmān b. Ebū Bekr. El-İtḳān fī Ulūmi’l-Ḳur ān. 4 c. Tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Kahire: el-Hey etu’l-Miṣriyye, 1974.
• ---------. Ed-Durru’l-Mens̠ ūr fī’t-Tefsīri’l-Me s̠ūr. 8 c. Beyrut: Dāru’l-Fikr, tsz.
• ---------. Lubābu’n-Nuḳūl fī Esbābi’n-Nuzūl. Beyrut: Mu essesetu’l-Kutubi’s̠ - eḳāfiyye, 2002.
• Es-Suyūṭī, Celāluddīn ve Celāluddīn el-Maḥallī. Tefsīru’l-Celāleyn. Dāru’l-Ḥadīs̠ , tsz.
• Şener, Abdülkadir, Cemal Sofuoğlu, Mustafa Yıldırım. Yüce Kur’an. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2011.
• Eṭ-Ṭaberī, Ebū Ca fer Muḥammed b. Cerīr. Cāmi u’l-Beyān fī Te vīli’l-Ḳur ān. 24 c. Tah. Aḥmed Muḥammed Şākir. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 2000.
• Eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Ca fer Aḥmed b. Muḥammed b. Selāme. Şerḥu Muşkili’l-Ās̠ ār. 16 c. Tah. Şu ayb el-Arna ūṭ. Beyrut: Mu essesetu’r-Risāle, 2006.
• Et-Tirmiẕī, Muḥammed b. Īsā. Es-Sunen. 5 c. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ünver, Mustafa. “Kur’an’da Yaratma Konulu Bir Kavram: Haleqa,” İslâmî Araştırmalar 15:4 (2002), ss.497-511.
• El-Vāḥidī, Ebū’l-Ḥasen Alī b. Aḥmed. Esbābu’n-Nuzūl. Tah. İṣām b. Abdulmuḥsin el-Ḥumeydān. Demmam: Dāru’l-Iṣlāḥ, 1992.
• ---------. El-Vaṣīṭ fī Tefsīri’l-Ḳur āni’l-Mecīd. 4 c. Tah. Ādil Aḥmed Abdulmevcūd,
• Alī Muḥammed Mu avviḍ, Aḥmed Muḥammed eṣ-Ṣīra, Aḥmed
• AbdulŞanī el-Cemel, Abdurraḥmān Uveys. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1994.
• Yaḥyā b. Sellām b. Ebī a lebe. Et-Taṣārīf li Tefsīri’l-Ḳur ān. Tah. Hind Şelebī. Tunus: eş-Şeriketu’t-Tūnisiyye, 1979.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 c. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Ez-Zebīdī, Ebū’l-Feyḍ el-Murtaḍā. Tācu’l- Arūs min Cevāhiri’l-Ḳāmūs. 40 c. Beyrut: Dāru’l-Hidāye, tsz.