Tarihsel Bağlam ve İsrâiliyyâtın Rivayetlerin Oluşumundaki Etkisi –Nüzulü İsa ile Alâkalı Bir Rivayet Bağlamında–

Yıl 2011, Cilt: 52 Sayı: 1, 255 - 292, 01.04.2011

Muhammet Emin Eren

https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001066

Öz

Bu çalışmada, Hadis literatüründe önemli bir yer tutan Nüzulü İsa konusundaki rivayetlerden biri olan, nüzulünden sonra haçı kıracağı, domuzu öldüreceği ve cizyeyi kaldıracağı ifade edilen rivayet ele alınmaktadır. Bu rivayetin farklı isnad ve metin formları dikkate alınarak özellikle metinlerde yer alan motif ve tasvirlerin analizi yapılmaktadır. Buradan hareketle, rivayetin sosyal ve tarihsel bağlamının izi sürülmekte ayrıca, İslâm geleneğinde nüzulü İsa ile ilgili rivayetleri besleyen farklı kaynakların olup olmadığı, Hz. İsa’nın nüzulü ile ilgili hadis literatüründeki tasavvurların Ehl-i Kitap geleneğinden etkilenip etkilenmediği tartışılmaktadır. Sonuç itibarıyla en azından bu rivayet özelinde bu tarz bir etkilenmenin olduğuna dair dikkate değer verilerin olduğu savunulmaktadır. Ancak, söz konusu etkinin/ beslenmenin boyutlarını ve niteliğini tam olarak anlamak için, bu konuyla alâkalı İslâmî ve diğer kaynakların daha kapsamlı bir karşılaştırmasını gerekli kılmaktadır. Ayrıca belirtmek gerekir ki bu yazı, Nüzulü İsa’nın imkân ve mahiyetini inceleme amacı taşımadığı gibi, konuyu bu yönüyle tartışmayı amaçlamamaktadır

Anahtar Kelimeler

Nüzulü İsa, Mesîh, Mehdî, Kıyamet Alâmetleri, Fiten, İsrailiyyât, Haç, Cizye

Kaynakça

• Ahmed Emin, el-Mehdi ve’l-Mehdeviyye, Kahire 1951.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî (ö. 241/855), el-Musned, thk Şuayb el-Arnaût & Âdil Murşid, Muessesetu’r- risâle, Beyrut 19951.
• ____, el-İlel ve Ma’rifetu’r-Ricâl, thk. Vasiyyullah ibn Muhammed Abbas,
• Akdemir, Salih, Hıristiyan Kaynaklara ve Kur’an-ı Kerim’e göre Hazreti İsa, Ankara 1992 (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü (AÜSBE), basılmamış Doktora tezi).
• Akgül, Muhittin, “Nüzûl-i İsâ Meselesi’nin Tefsir Geleneğine Yansımaları”, Harran ÜİFD, sayı: 16 (Urfa 2006), ss. 43-75.
• Aydın, Mahmut, Tarihsel İsa: İmanın Mesih’inden Tarihin İsa’sına, Ankara 2002.
• Baumgarten, Albert I. (ed.), Apocalyptic Time, Brill, Leiden 2000.
• Becker, C. H., “Cizye”, MEB İslâm Ansiklopedisi, Eskişehir 1997, III, ss. 199- 201.
• el-Belâzurî, Ebu Abbas Ahmed b. Yahya b. Câbir (ö. 279/892), Futûhu’l- Buldân, thk. Abdullah Enîs ve Ömer Enîs et-Tabbâ‘, Muessesetu’l- ma‘ârif, Beyrut 1987.
• Berdicî, Ebu Bekr Ahmed b. Harun b. Ravh (ö. 301/914), Tabakâtu’l-Esmâi’l- Mufrede mine’s-Sahabe ve’t-Tabiîn ve Eshâbi’l-Hadîs, thk. Abde Ali Kûşek, Dâru’l-ma’mûn li’t-turâs, Dımaşk 1410.
• el-Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. el-Huseyn (ö. 458/1066), es-Sunenu’l-Kubrâ, Dâiratu’l-maârifi’l-osmâniyye, Haydarabad 1344-56.
• Bowker, John (ed.), The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford Uni- versity Press, Oxford - New York 1997.
• el-Buharî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmaîl (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahih, Dâru’s-selâm, Riyad 20003 (Kutub-i Sitte’nin birlikte basımı).
• ____, et-Târîhu’l-Kebîr, Dâru kutubi’l-ilmiyye, Beyrut 1986.
• Bull, Malcolm (ed.), Apocalypse Theory and the Ends of the World, London 1995.
• Collins, John J., “Apocalypse”, Encyclopedia of Religion, Lindsay Jones (Edi- tor in Chief, 2. ed., 2005), ss. 409-419.
• Coşkun, Ali, Mehdilik Fenomeni, İstanbul 2004.
• ed-Dârakutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer (ö. 385/995), el-İlelu’l-Vâride fi’l- Ahâdîsi’n-Nebeviyye, thk. Mahfuzurrahmân Zeynullah, Dâru’t-tîbe, Riyad 1985.
• Durmuş, M. Ali, Mehdi Hadislerinin Tetkiki, Ankara 1999 (AÜSBE, basılma- mış Yüksek Lisans Tezi).
• Ebu’l-Bekâ Bahâeddin Muhammed b. Ahmed el-Mekkî (ö. 854/1450), Târihu Mekkete’l-Muşerrafe ve’l-Mescidi’l-Harâm ve’l-Medîneti’ş-Şerîfe ve’l- Kabri’ş-Şerîf, thk. Alâ İbrahim & Emin Nasr Ezherî, Beyrut 20042.
• Ebu Davûd, Suleyman b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî (ö. 275/ 889), es-Sunen, Dâru’l-kitâbi’l-arabî, Beyrut tsz.
• Ebu Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm el-Herevî el-Ezdî (ö. 224/838), Kitâbu’l- Emvâl, thk. Ebu Uns Seyyid b. Receb, Dâru hedyi’n-nebevî & Dâru’l- fadîle, Mısır 20071.
• Ebu Ya’lâ, Ahmed b. Ali b. el-Musenna el-Mavsilî(ö. 307/919), el-Musned, thk. Huseyn Selim Esed, Dımaşk 19841.
• Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve ve Düşünceler Tarihi, çev. Ali Berktay, Kabalcı yayınevi, İstanbul 2003.
• Erkal, Mehmet, “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1993, VIII, ss.42-5.
• Ertürk, Mustafa, Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği), Ankara 2005.
• Güner, Osman, Resulullah’ın Ehl-i Kitâp’la Münâsebetleri, Fecr yay., Ankara 1997.
• el-Hakim en-Nîsâbûrî, Ebu Abdullah İbnu’l-Beyyi’ (ö. 405/1014), el- Mustedrek ale’s-Sahihayn, thk. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut 19901.
• Hamidullah, Muhammed, el-Vesâiku’s-Siyâsiyye li Ahdi’n-Nebevî ve’l- Hilâfeti’r-Râşide, Dâru’n-nefâis, Beyrut 19855.
• Hatiboğlu, Mehmed S., Hz. Peygamber’in Vefatından Emevîlerin Sonuna Ka- dar Siyâsi-İctimâî Hadiselerle Hadis Münasebetleri Ankara 1967 ( Ba- sılmamış Doçentlik Tezi).
• Hıdır, Özcan, Yahudi Kültürü ve Hadis, İnsan yay., İstanbul 2006.
• Hoyland, Robert G., Seeing Islam as Others Saw It, a Survey and Evaluation of Christian, Jews and Zoroastrian Writings on Early Islam, The Dar- win Press, Princeton 1997. el-Humeydî, Ebu Bekr Abdullah b. Zubeyr b. İsa (ö. 219/834), el-Musned, thk. Huseyn Selîm Esed, Dâru’s-sakâ, Dımaşk 19961.
• Hyman, Arthur, Eschatological Themes in Medieval Jevish Philosophy, Mar- kuette University Pres, Milwaukee 2002.
• İbn Adiyy, Ebu Ahmed el-Curcânî (ö. 365/976), el-Kâmil fi Duafâi’r-Ricâl, thk. Yahya Muhtar Ğazâvî, Beyrut 1988.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen (ö. 571/1176), Tarîhu Medîneti Dı- maşk, thk. Ali Şîrî, Dâru’l-fikr, Beyrut 1996.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemaleddin (ö. 597/1201), Ğarîbu’l-Hadîs, thk. Abdulmu’tî Emin el-Kal’acî, Beyrut 19851
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî (ö. 852/1449), Tehzîbu’t- Tehzîb, Dâru’l-fikr, Beyrut 19841.
• ____, Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Muhibbuddin el-Hatîb, Ka- hire 1986.
• İbn Hacer el-Heytemi, Ebu’l-Abbas Şihabeddin Ahmed (ö. 974/1567), el- Kavlu’l-Muhtasar fî Alamâti’l-Mehdi’l-Muntazar, thk. Mustafa Aşur, Riyad, tsz.
• İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahmân er-Râzî (ö.327/938), el-Cerh ve’t-Ta’dîl, Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, Beyrut 19521.
• ____, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib, Riyad 1997.
• İbn Hibbân, Ebu Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî (ö. 354/ 965), Kitâbu’s- Sikât, Muessesetu’l-kutubi’s-sakâfe (ofset baskı), Dâiretu’l-maârifi’l- osmâniyye, Haydarabât 1973-781.
• ____, Sahihu İbn Hibbân, thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut 19932.
• ____, Meşâhiru Ulemâi’l-Emsâr, thk. Maufred Fleischammer, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1959.
• İbn Hişâm, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdulmelik (ö. 213/828), es- Sîretu’n-Nebeviyye, thk. Mustafa es-Sakkâ v.dğr., Kahire 1955
• İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî (ö. 273/887), es- Sunen, Dâru’s-selâm, Riyad 20003 (Kutub-i Sitte’nin birlikte basımı).
• İbn Mâkûlâ, Ebu Nasr Ali b. Hibetullah (ö. 468/1093), el-İkmâl fî Raf‘il İrtiyâb ‘ani’l-Mu’telif ve’l-Muhtelif fi’l-Esmâi ve’l-Kunâ ve’l-Ensâb, Dâru’l- kutubi’l-islâmî, Kahire, tsz.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l- Arab, thk. Mustafa es-Sakâ, Beyrut 14033.
• İbn Nâsıriddîn, Ebu Bekr Şemsuddîn Muhammed b. Abdullah (ö. 842/1438), Tavdîhu’l-Muştebih fî Dabti Esmâi’r-Ruvât ve Ensâbihim ve Elkâbihim ve Kunâhum, thk. M. Naîm Araksûsî, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 1993.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe b. Âbide en-Nemrî (ö. 262/876), Târîhu’l- Medîneti’l-Munevvara: Ahbâru’l-Medîneti’l-Munevvara, thk. F. Mu- hammed Şeltut, Dâru’l-isfahânî, Cidde 1973.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed (ö. 235/849), el-Musannaf, thk. Hamed b. Abdullah el-Cum’a & Muhammed b. İbrahim el- Luhaydân, Mektebetu’r-ruşd, Riyad 20041
• İbn Zenceveyh, Ebu Ahmed Humeyd b. Mahled el-Ezdî (ö. 251/865), Kitâbu’l- Emvâl, thk. Şâkir Zîb Feyyâd, Merkezu’l-melik faysal li’l-buhûs ve’d- dirâsâti’l-islâmiyye, Riyad 1986.
• el-İsfahânî, er-Râğıb, Mufredâtu Elfâzi’l-Kur’ân (thk. Safvân Adnân Dâvudî, Dâru’l-kalem, Dımaşk- Beyrut 1996.
• İshâk b. Râhaveyh, Ebu Ya’kûb (ö. 238/852), el-Musned, thk. Abdulğafûr b. A. el-Belûşî, Medine 19911.
• Kandemir, M. Yaşar, “Ebû Hüreyre”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), X, ss. 160-67.
• el-Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh b. Muazzam (ö. 1352/1933), et-Tasrîh bi mâ Tevâtera fî Nuzûli’l-Mesîh, Beyrut 1981.
• el-Kevserî, Zâhid (ö. 1371/1952), Nazra ‘Âbira fî Mezâ’imi men Yunkiru Nu- zule Îsâ (a.s) Kable’l-Âhira, Kahire 1987
• Kırbaşoğlu, M. Hayri, “Hz. İsa’yı (as) Gökten İndiren Hadislerin Tenkidi”, İslâmiyât III (2000), sayı 4, ss. 147-68.
• Kuzudişli, Ali, Yahudi Kültürünün Hadislere Etkisi, İzmir 2004 (Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, basılmamış Doktora Tezi).
• Lockyer, Herbert, All the Messianic Prophecies of Bible, Zondervan, Michi- gan 1973.
• Lazarus-Yafeh, Hava, “Some Neglected Aspects of Medieval Muslim Pole- mics against Christianity”, The Harvard Theological Review, vol. 89, no.1 (Jan., 1996), ss. 61-84.
• Madelung, W., “al-Mahdî”, Encyclopedia of Islam, Second Edition(EI)2, WebCD Edition, Brill 2003.
• Ma’mer b. Râşid el-Ezdî (ö. 153/770), el-Câmi’ (Abdurrazzak, Ebu Bekr Abdurrazzâk b. Hemmâm es-San‘ânî, el-Musannaf ile birlikte basım), thk. Habiburrahman el-A’zamî, Beyrut 14032
• Muslim, Ebu’l-Huseyn el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî (ö. 261/875), es-Sahih, Dâru’s- selâm, Riyad 2000 (Kutub-i Sitte’nin birlikte basımı).
• en-Neşşar, Ali Sami, İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu I, çev. Osman Tunç, İstanbul 1999.
• en-Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddîn (ö. 676/1277), el-Minhâc Şerhu Sahihi Muslim b. el-Haccâc, thk. Halil Me’mûn Şîhâ, Beyrut 19963.
• Nu‘aym b. Hammâd, Ebu Abdullah (ö. 228/843), Kitâbu’l-Fiten, thk. Semîr b. Emin ez-Zuhayrî, Kahire 1991.
• Özel, Ahmet, “Gayri Müslim”, DİA, İstanbul 1996, XIII, ss. 418-27.
• Öztürk, Levent, Asr-ı Saâdetten Haçlı Seferlerine Kadar İslâm Toplumunda Hıristiyanlar, İz yay., İstanbul 1998.
• Paçacı, Mehmet, “Hadis’te Apokalptisizm veya Fiten Edebiyatı”, İslâmiyât I (1998), sayı 1, ss.35-53.
• er-Râfi‘î, Ebu’l-Kâsım Abdulkerim b. Muhammed el-Kazvînî (ö. 623/1226), et-Tedvîn fî Ahbâri Kazvîn (thk. Azizullah el-Ataridî, Dâru’l-kutubi’l- ilmiyye, Beyrut 1987
• er-Râğıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kasım Huseyn b. Muhammed (ö. 502/1108), Mufredâtu Elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvûdî, Dâru’l-kalem, Dımaşk- Beyrut 1996.
• Ringgren, Helmer, “Messianism”, Encyclopedia of Religion, vol. 9, ss. 5972-86.
• es-Safedî, Ebu’s-Safâ Salahuddin Halil b. Eybek b. Abdullah (ö. 764/1363), el-Vâfî bi’l-Vefâyât, thk. Ahmed Arnaût ve Türkî Mustafa, Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâs, 2000.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, Samsun 1997.
• ____, “Mehdî”, DİA, Ankara 2003, XXVIII, ss. 369-71.
• ____, “Buda Dininde Mehdi İnancı ve Buda’dan Bir Rivayet”, Atatürk ÜİFD, sayı: 4, Erzurum 1980, ss.77- 90.
• ____, “Mecûsî Dini’nde Mesih İnancı”, Atatürk ÜİFD, sayı: 7, İstanbul 1986, s. 1-7.
• Sarıtoprak, Zeki, İslâm İnancı Açısından Nuzûl-i İsâ Meselesi, İzmir 1997.
• es-Serahsî, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl (ö. 483/1090), el-Mebsût, thk. Halil Muhyiddin el-Meys, Dâru’l-fikr, Beyrut 2000.
• Şeltut, Mahmut, “İsâ’nın Ref‘i”, çev. E. Ruhi Fığlalı, Ankara Üniversitesi İla- hiyat Fakültesi Dergisi (AÜİFD), XXIII, Ankara 1978, ss. 319-24.
• Seyhan, A. Emin, Hadislerde Kıyamet Alâmetleri (Envâru’l-Âşıkîn Örneğin- de), Isparta 2006.
• es-Suyuti, Ebu’l-Fadl Celâluddin (ö. 911/1505) Nüzulu İsa b. Meryem Ahire’z- Zaman, thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed Ata, Beyrut 1985
• Şakiroğlu, Mahmut H., “Haç”, DİA (İstanbul 1996), XIV, ss. 522-24.
• et-Taberânî, Ebu’l-Kâsım Suleyman b. Ahmed (ö. 360/971), el-Mu’cemu’l- Evsat (thk. Târık b. Avdullah b. Muhammed v. dğr., Kahire 1415.
• ____, el-Mu’cemu’s-Sağîr, thk. Muhammed Şekûr v.dğr., Beyrut 1985.
• et-Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd (ö. 310/923), Câmiu’l- Beyân fî Te’vîli’l-Kurân, thk. A. Muhammed Şâkir, Muessesetu’r-risâle, Beyrut 2000.
• et-Tayâlisî, Suleyman b. Davûd b. el-Cârûd (ö. 204/819), el-Musned, thk. Mu- hammed b. Abdulmuhsin et-Turkî, Dâru’l-hicr, y.y.- 1999.
• Tevrat, Kitabı Mukaddesi şirketi, İstanbul 20032.
• et-Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/892), es-Sunen, Dâru’s-selâm, Riyad 20003 (Kutub-i Sitte’nin birlikte basımı).
• Ünal, Mehmet, “Tefsir Kaynaklarına Göre Hz. İsa’nın Ölümü, Ref’i ve Nüzûlü Meselesi”, İslâmiyât III (2000), sayı 4, ss. 133-146.
• el-Vâkıdî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer (ö. 207/ 823), Kitâbu’l-Meğâzî, thk. Marsden Jones, Âlemu’l-kutub, Beyrut 19843.
• Werblowsky, R. J. Zwi, “Messianism: Jewish Messianism”, Encyclopedia of Religion, vol. 9.
• Yâ’kût el-Hamevî, Ebu Abdullah Şihâbuddin (ö. 626/1229), Mu’cemu’l- Buldân, Daru’l-fikr, Beyrut tsz.
• Yavuz, Yunus Şevki, “Mehdî”, DİA (Ankara 2003), XXVIII, ss. 371-74.
• Yayla, Mustafa, “Haç”, DİA (İstanbul 1996), XIV, ss. 524-5.
• Yazıcı, İshak, “Kur’ân’a Göre Hz. İsâ’nın Ref‘i ve İlgili Âyetlerin Yorumla- rının Tahlili”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (OMÜİFD), sayı: 20-21, Samsun 2005, ss. 69-100. ez-Zehebî, Ebu Abdullah Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osmân (ö. 748/1348), Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, thk. Şuayb el-Arnaût, Muessesetu’r- risale, Beyrut 1413- 19939.
• ____, el-Kâşif fî Ma’rifeti Men lehû Rivaye fi’l-Kutubi’s-Sitte, neşr. Muham- med Avvâme v.dğ., Dâru’l-kıble li’s-sekâfeti’l-islâmiyye, Cidde 1992.
• ____, Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Ali el-Bicâvî, Dâru’l-ma’rife,